Tin vào quy luật đời người, nhưng tôi vẫn mong điều kỳ diệu đến với Anh qua từng năm tháng. Vì vậy, tôi quá đau buồn và bất ngờ khi nghe Bộ Chính trị thông báo tình hình sức khỏe của Anh. Nghề làm báo cho tôi những linh cảm. Tôi nhớ như in, cách đây tròn 55 năm, trước ngày Quốc khánh, cũng có thông báo về sức khỏe Bác Hồ. Rồi mấy ngày sau, Anh Trọng và tôi cùng đầm đìa nước mắt trong dòng người đi viếng Bác tại Hội trường Ba Đình. Ngày ấy, Anh Trọng ở Tạp chí Cộng sản, tôi ở Nhà xuất bản Sự thật, ra trường, công tác cũng đã gần hai năm.

Tình bè bạn, nghĩa thầy trò

Từ đáy lòng cảm phục, mến yêu, tôi muốn kể những kỷ niệm sâu sắc về Anh mà tôi tin đó là một chặng đường, một mắt xích không thể thiếu làm nên tài năng, nhân cách một con người.

Tôi được biết Anh từ khi bước chân vào Khoa Ngữ văn, Trường đại học Tổng hợp, ở Cơ sở Láng (Hà Nội). Anh, một thư sinh nghèo, vươn lên từ trong khó khăn, thiếu thốn, một tấm gương nghiêm túc, cần mẫn học hành, cố đi tận cùng những kiến thức mở ra, hiền lành, giản dị, bao dung với bạn bè cùng trang lứa, thương yêu, chở che, nâng đỡ đồng môn... Những đức tính ấy cuốn hút, quy tụ chúng tôi tín nhiệm bầu Anh làm Bí thư Chi đoàn Thanh niên. Từ đó, lớp liên tục có các phong trào thi đua sôi nổi.

Về Cơ sở Mễ Trì, vào lúc đế quốc Mỹ mở rộng chiến tranh phá hoại ra miền bắc, cả nước thành một chiến trường, sục sôi không khí ra trận. Lớp tôi dấy lên phong trào viết đơn, tự nguyện "xếp bút nghiên lên đường tranh đấu". Trong phong trào thanh niên hăm hở xin ra tiền tuyến, tiên phong đi đầu là Bí thư Chi đoàn lớp chúng tôi. Mang nỗi buồn chưa được ra trận, để tránh bom đạn Mỹ leo thang đến Thủ đô, lớp chúng tôi hành quân sơ tán. Cả lớp nương tựa nhau đi bộ suốt một đêm xuyên rừng để sáng hôm sau có mặt tại Tràng Dương, Vạn Thọ, huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên.

Cả cuộc đời sinh viên, không ai trong chúng tôi quên được tình dân, nghĩa Đảng ở mảnh đất này. Sao dân tốt thế! Bà con, cán bộ Hợp tác xã đều bố trí, dành chỗ ở tốt nhất cho sinh viên, coi chúng tôi như người thân trong gia đình, sẻ chia từ củ sắn, nồi khoai.

Tôi được cùng Anh Trọng và Nguyễn Văn Vĩnh (sau này là Tổng Biên tập báo Quốc Tế, Bộ Ngoại giao) ở chung một nhà dân. Giường nằm, bàn học, chúng tôi đi rừng chặt cây, đập nứa mà ghép thành. Đêm tối, không điện, sinh viên học chung dưới ngọn đèn dầu. Năm cuối, bài vở quá căng, phải làm luận văn tốt nghiệp. Tôi xúc động và hàm ơn Anh Trọng, sau này mới dám kể: Chữ viết của tôi rất xấu, có lẽ xấu nhất lớp. Ấy vậy, lại tham viết dài. Trái lại, chữ Anh Trọng viết tay rất đẹp. Luận văn của Anh viết về ảnh hưởng thơ ca dân gian trong thơ Tố Hữu, do thầy Chu Xuân Diên hướng dẫn. Luận văn của tôi là phong cách nhà văn miền nam Anh Đức, do thầy Hoàng Như Mai kèm cặp. Tôi rất lo, mình sẽ bị điểm kém vì chữ "như gà bới". Đọc được tâm trạng tôi, Anh âm thầm trợ giúp. Đêm nào cũng vậy, sau khi học bài, đọc sách, trên chiếc chõng bé nhỏ, tự làm bằng nứa rừng, muỗi đan ken trên ngọn đèn dầu, Anh Trọng cặm cụi chép lại luận văn cho tôi. Gần một trăm trang trên giấy năm hào hai chứ có ít gì. Nhiều đêm phải thức gần đến sáng. Hơn 60 năm trôi qua, tôi vẫn nhớ như in nụ cười và lời nói của Anh: "Anh Lượng ơi! Trả công cho em đi". Vừa nói, Anh vừa đưa tay móc hai cục bồ hóng to ở lỗ mũi từ khói đèn dầu kết lại.

Nhờ chữ đẹp, trình bày sáng sủa mà luận văn của tôi và Anh đều được các thầy, nhà trường cho 5 điểm (như 10 điểm ngày nay). Tất nhiên, tôi cũng tìm cách "trả công". Bù vào chữ xấu, tôi có tài lẻ, trồng rau, câu cá. Mượn đất của nhà dân, tôi trồng bầu, mướp. Quả sai chi chít, phần biếu dân, phần cải thiện bữa ăn của ba anh em. Ngày ấy, tôi tự cho mình là "sát cá". Mỗi khi mưa rào, nước nguồn đổ về con suối gần nhà, tôi lại đào giun, vác cần câu ra suối. Tôi phân biệt được phao rút thế nào là cá rô, cá trê, giật liên tiếp mỏi tay. Có điều, giật quá mạnh, cá rách mép, phần nhiều đều rơi xuống ruộng sau lưng. Tiếc công, tiếc của, các lần sau thấy tôi vác cần câu đi, Anh Trọng lại đem xoong, chậu theo. Mỗi khi giật được cá, Anh lại xắn quần bì bõm lội ruộng để bắt bằng được những con cá rơi. Thật là công câu, không bằng công người nhặt cá,...

Lớp Văn Khóa 8 chúng tôi, tính đến nay, hơn 60 năm, nhiều người lên tuổi cụ, tuổi ông bà, nhưng có thể tự hào nêu tấm gương về tình nghĩa thầy trò. Sau này, nghe nhiều người kể lại, tôi mới ngẫm ra, phải chăng có được tấm lòng, giữ được truyền thống ấy bắt nguồn từ người học trò nông thôn nghèo Nguyễn Phú Trọng!

Tôi nhớ như in, ngày sơ tán ở Tràng Dương, cả lớp dời nhà cho thầy giáo Chủ nhiệm Khoa Văn Hoàng Xuân Nhị. Không phải "Thần đèn", cả lớp tôi, nam và nữ, người lớn tuổi, trẻ thanh niên, xúm vào ôm cột, nâng phên liếp, đưa ngôi nhà ba gian qua các bậc thang ruộng lúa vừa thu hoạch. Để có lớp học khang trang cho các thầy cô và sinh viên các khóa sau, không nghỉ hè, không đi thực tế, lớp cử 12 người ở lại xây lớp học, dựng nhà ở chung. Mỗi người chúng tôi trong tay chỉ có con dao quắm, cuốc, thuổng mượn nhà dân, cả xoong nồi, bát đũa để tự nấu ăn. Hơn một tháng trời, trèo đồi, lội suối, chặt cây làm cột kèo, đập nứa làm tranh, tường nhà xin rơm rạ dân trộn đất bùn trát kín che gió, che sương, chúng tôi dựng được hai lớp học, một nhà tranh tre để ở. Hai lớp học ngày ấy không phải được dựng trên nền đất bằng, mà để tránh bom bi, phải đào sâu một mét trên sườn núi Tràng Dương.

Trong đội quân lên rừng chặt tre nứa, dựng lớp trại để ăn ở, học hành cho các khóa sau, tất nhiên có Bí thư Chi đoàn Nguyễn Phú Trọng, anh Dương Quang Minh (sau này là Trưởng phòng Thời sự quốc tế Đài Tiếng nói Việt Nam). Tôi vẫn nhớ, những hôm trời mưa to, đường trơn, đất gồ ghề, Anh Trọng vẫn lặng lẽ rủ vài bạn mượn áo tơi nhà dân đi đón các thầy cô đến lớp. Từ ký ức này, tôi nhớ đến địa điểm Chi bộ Đảng của lớp tổ chức họp, xem xét, thống nhất đề nghị Đảng ủy cấp trên kết nạp Bí thư Chi đoàn Nguyễn Phú Trọng và cô Mai Thị Đạm (sau này là Phó Vụ trưởng Tổ chức-Cán bộ Tạp chí Cộng sản) vào Đảng trước ngày nghỉ hè, ra trường. Hôm ấy, có cả cha con thầy Chủ nhiệm Khoa Văn Hoàng Xuân Nhị xuống chia vui, mừng hai sinh viên đã dẻo dai phấn đấu, rèn luyện.

Ơn sâu, nghĩa nặng với mảnh đất Tràng Dương, Vạn Thọ, sau này, thầy trò chúng tôi thường tổ chức "về nguồn" thăm bà con. Mỗi lần về, chúng tôi đều có quà cho xã và gia đình ba anh em từng ở. Quà cho xã và gia đình, Anh Trọng đều tự bỏ tiền túi mua sắm, nhưng bao giờ cũng dặn: "Anh và anh chị em nhớ nói đây là quà chung của lớp, của ba anh em nhé!".

Suốt hơn 60 năm, tình nghĩa thầy trò vẫn sâu nặng, gắn bó. Các thầy cô vẫn theo dõi từng bước đi, tiến bộ của sinh viên. Chúng tôi vẫn luôn quan tâm thầy cô, hiểu cả khó khăn của các thầy, cô khi ốm đau lúc tuổi già. Hằng năm vào dịp lễ, Tết, chúng tôi đều gặp nhau, chia sẻ vui buồn, tôn vinh công ơn giáo dưỡng. Vẫn như xưa, "thưa thầy" , "chúng em", "báo cáo lớp trưởng", "lớp phó học tập", "lớp phó vật chất" thân thương như thuở nào. Anh Trọng ở bất cứ cương vị nào cũng nêu gương nguyên tắc ấy.

Năm 2022, kỷ niệm 60 năm Khóa 8 Khoa Văn, Trường đại học Tổng hợp. Với lý do Báo Nhân Dân có các anh Vũ Công Thạo, Trung Đông, cô Yến và tôi công tác, đồng chí Tổng Biên tập Lê Quốc Minh và Ban Biên tập mời cả lớp tôi đến gặp mặt tại trụ sở, dưới gốc đa linh thiêng Hàng Trống. Hôm ấy, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đến rất sớm. Gặp mặt lãnh đạo báo, Anh không huấn thị, dặn dò, đòi hỏi, mà quan tâm nhiều về những khó khăn và điều kiện công tác của cán bộ, phóng viên Báo Nhân Dân...

Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng cùng các thầy cô và bạn bè lớp Văn khóa 8 chụp ảnh lưu niệm trong khuôn viên Báo Nhân Dân, tháng 6/2022. Ảnh: Duy Linh

Trong buổi họp lớp, Tổng Bí thư kính mời thầy giáo Chủ nhiệm phát biểu. Thầy Hà Minh Đức chúc mừng Anh Trọng và anh chị em của lớp, vui mừng trước sự trưởng thành của mọi người, đồng thời góp ý với Tổng Bí thư tình hình công tác tư tưởng, mặt trận văn hóa, nghệ thuật. Tôi nhớ mãi câu Anh nói: Em xin cảm ơn và tiếp thu. Cả lớp ta rất mừng và tự hào có một người thầy gần 90 tuổi mà vẫn tỉnh táo, minh mẫn. Thầy nói mà như viết. Không thiếu một câu, không thừa một ý. Chấm, phẩy rõ ràng, mạch lạc.

Trăn trở từ thực tiễn, vận mình vào trách nhiệm

Tôi gắn bó với Tổng Bí thư không chỉ thời gian sinh viên, cùng sống chung nhà dân thời sơ tán mà suốt cả thời gian công tác. Hai cơ quan, Tạp chí Cộng sản, Nhà xuất bản Sự thật, lĩnh vực công tác giống nhau. Sau giải phóng miền nam, thống nhất đất nước, tôi không nhớ cơ quan nào đứng ra tổ chức một cuộc họp để phê bình, góp ý, chấn chỉnh văn nghệ sĩ về một số tác phẩm phản ánh chiến tranh không đúng, tang thương, bi lụy quá. Trong cuộc họp ấy, chủ tọa đưa ra phê phán một số bài thơ, bài hát. Cả hội trường im phăng phắc, lắng nghe, tiếp thu. Anh Trọng ngồi cạnh tôi, nghiêng đầu ghé tai nói nhỏ: Vì sao nặng nề thế hở anh? Có sao đâu. Thực tế chiến tranh là ác liệt, là mất mát, đau thương. Nhưng mấy nghìn năm nay dân tộc này có bao giờ chịu cúi đầu. Văn học, nghệ thuật không phải ai cũng dễ dàng thấu hiểu. Từ hình tượng, bằng cảm thụ, người đọc, người nghe phải hiểu cái tâm, hiểu sâu sắc cái triết lý mà nhà thơ, nhạc sĩ muốn kêu gọi, muốn lan truyền...

Lại một chuyện nữa: Thời Anh Đỗ Mười làm Tổng Bí thư, Bộ Chính trị chủ trương tập trung nghiên cứu vấn đề đảng viên làm kinh tế tư nhân để chuẩn bị ra nghị quyết "phá rào", mở nút thắt cho kinh tế-xã hội phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Tổ nghiên cứu do anh Nguyễn Đức Bình lãnh đạo, bao gồm cán bộ Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Hội đồng Lý luận Trung ương, các ban Đảng, lãnh đạo Thành ủy Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh, lãnh đạo Báo Nhân Dân, Tạp chí Cộng sản,... Qua các hội nghị ở Hà Nội, Tổ nghe nhiều phát biểu của các ban, ngành, doanh nghiệp tư nhân, doanh nghiệp có vốn nước ngoài,... Riêng Thành phố Hồ Chí Minh, Tổng Bí thư Đỗ Mười trực tiếp dẫn đầu Đoàn đi nghiên cứu. Cả tuần làm việc căng thẳng, Anh Trọng rủ tôi đi thăm Khu du lịch Suối Tiên. Hai anh em cùng ngồi trên chiếc xe chạy đường ray trên cao, ngắm phong cảnh. Các hướng dẫn viên ngồi sau thuyết minh, giới thiệu, nhưng nào chúng tôi có nghe. Vì Anh Trọng trăn trở mãi về cuộc làm việc của Tổng Bí thư Đỗ Mười và Tổ nghiên cứu với Liên đoàn Lao động thành phố ngày hôm trước. Lãnh đạo của tổ chức Công đoàn báo cáo phát biểu chung là, giai cấp công nhân ngày nay chẳng thấy vai trò mình là người lãnh đạo cách mạng. Họ chỉ là người làm thuê, chỉ mong có việc làm, có thu nhập, lo chủ doanh nghiệp đuổi việc, không có tiền nuôi vợ con. Anh Trọng nói: Đó là thực tiễn của cuộc sống, là nhận thức của số đông công nhân, người lao động. Làm sao cho mọi người hiểu giai cấp công nhân lãnh đạo cách mạng là nói bản chất, tính chất giai cấp của Đảng, chứ không phải nói tập thể người lãnh đạo. Trách nhiệm của các cơ quan lý luận, tuyên truyền của Đảng, trong đó quan trọng nhất là Báo Nhân Dân, Tạp chí Cộng sản, phải từ thực tiễn ngày nay, tổng kết thực tiễn, nêu ra vấn đề mới về lý luận. Toàn Đảng, toàn dân phải hiểu, Đảng lãnh đạo để dân làm chủ, lợi ích dân tộc, toàn vẹn quốc gia là trên hết.

Đánh giá, tôn vinh công lao to lớn của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, tôi nghĩ rồi đây sẽ được đề cập trong nhiều bài viết, công trình. Riêng tôi, tôi chỉ muốn kể lại suy nghĩ trong lòng về người lãnh đạo cao nhất của Đảng, song lại rất đời thường mà tôi có dịp gần gũi suốt 60 năm. Điều đọng mãi với tôi, là sự nghiệp của Đảng, của Tổ quốc và nhân dân, Tổng Bí thư đều vận vào trách nhiệm của mình. Anh thật sự là một học trò xuất sắc của Chủ tịch Hồ Chí Minh vĩ đại.