Hôm nay, cũng trên chính mảnh đất thiêng thấm đẫm lịch sử ấy, rừng xanh, biển ngọc và những dải cát trắng tinh khôi đang ngân lên khúc hát hồi sinh của hành trình trở thành đặc khu phát triển với “thiên đường du lịch” giữa trùng khơi.
Những phác thảo quy hoạch đầu tiên
Không chỉ là một hòn đảo giữa trùng khơi, Côn Đảo còn là cột mốc lịch sử khẳng định chủ quyền thiêng liêng của Tổ quốc trên Biển Đông. Lịch sử Côn Đảo bước sang một trang bi tráng khi thực dân Pháp và đế quốc Mỹ biến nơi đây thành ngục tù tàn bạo, giam giữ chiến sĩ cách mạng và đồng bào yêu nước. Và cũng ngay trong chốn lao tù tàn khốc ấy, ý chí quật cường vẫn bừng cháy. Rạng sáng 1/5/1975, những người tù kiêu hùng đã tự giải phóng, đưa Côn Đảo trở về trong vòng tay đất mẹ, khép lại quá khứ đau thương và mở ra hành trình hồi sinh.
Chia sẻ về lần đầu đến với Côn Đảo, Kiến trúc sư (KTS) Trần Ngọc Chính, Chủ tịch Hội Quy hoạch Đô thị Việt Nam, nguyên Thứ trưởng Bộ Xây dựng cho biết, năm 1981, khi đang công tác tại Viện Quy hoạch đô thị và nông thôn quốc gia, ông được giao trọng trách vẽ những ý tưởng quy hoạch đầu tiên cho Côn Đảo. Nhưng từ nhiều năm trước, ông đã nghiền ngẫm những trang sách “Vượt Côn Đảo” của nhà văn Phùng Quán để rồi thuộc lòng địa hình hiểm trở, trại giam tàn khốc cùng câu chuyện về những người tù gan góc vượt biển và ngã xuống giữa mênh mông sóng gió.
Rồi những định hướng quy hoạch đầu tiên đã phác thảo, hiện thực hóa khát vọng đánh thức tiềm năng hòn đảo thiêng. Cùng với đó là đề xuất mở rộng sân bay Cỏ Ống để đón máy bay lớn, phát triển cảng Bến Đầm thành cửa ngõ chiến lược phía đông nam Tổ quốc, đồng thời quy hoạch không gian cho 16 hòn đảo với Côn Sơn là trung tâm. Bên cạnh việc bảo tồn rạn san hô, rừng nguyên sinh, đàn khỉ và hồ nước ngọt Quang Trung, quy hoạch còn đặc biệt chú trọng giữ gìn di tích nhà tù, tôn tạo Nghĩa trang Hàng Dương. Cũng từ thời điểm ấy, hình ảnh Đài tưởng niệm cánh buồm căng gió, biểu tượng ý chí vượt ngục hướng về tự do của những người tù Côn Đảo đã được đưa vào bản quy hoạch.
Năm 1994, trong chuyến ra Côn Đảo dâng hương tại Nghĩa trang Hàng Dương nhân Ngày Thương binh - Liệt sĩ, Thủ tướng Võ Văn Kiệt đã nghe trình bày Đồ án quy hoạch xây dựng đầu tiên cho hòn đảo. Khi hỏi về đất nông nghiệp và được KTS Trần Ngọc Chính, chủ nhiệm đồ án báo cáo rằng Côn Đảo chỉ đủ trồng hoa dâng mộ và rau cho dân, còn lương thực phải trông cậy đất liền, Thủ tướng mỉm cười gật đầu. Với những người như KTS Trần Ngọc Chính và các cộng sự, đó là khoảnh khắc không thể quên khi bản quy hoạch tâm huyết đã được người đứng đầu Chính phủ chấp thuận, khẳng định Côn Đảo phải được bảo tồn, phát triển như một “bàn thờ Tổ quốc” thiêng liêng giữa trùng khơi.
“Sau giải phóng năm 1975, Côn Đảo luôn được Đảng, Nhà nước đặc biệt quan tâm thông qua các cơ chế chính sách đặc thù, các quy hoạch xây dựng, quy hoạch bảo tồn phát huy giá trị, quy hoạch vườn quốc gia, phát triển du lịch. Với sự cố gắng vượt bậc của tập thể lãnh đạo, người dân, Côn Đảo đã vươn mình trở thành hòn ngọc xanh, biểu tượng cho sự hồi sinh mạnh mẽ. Đặc biệt, tinh thần quật cường năm xưa vẫn đang chảy trong từng mạch nguồn phát triển, tiếp tục đưa Côn Đảo bước vào hành trình mới của khát vọng vươn xa...”, nguyên Thứ trưởng Bộ Xây dựng cho biết.
Hình mẫu của bảo tồn và phát triển
Côn Đảo hiện được coi là hình mẫu về tư duy quy hoạch cân bằng giữa bảo tồn và phát triển. Theo quy hoạch, Côn Đảo được phát triển theo mô hình cấu trúc phân tán đa trung tâm, gắn kết chặt chẽ với rừng và biển. Trong đó, di tích nhà tù Côn Đảo được bảo tồn, tôn tạo theo Luật Di sản; các khu đô thị, du lịch mới được quy hoạch tách khỏi khu trung tâm cận kề di tích, phát triển về phía bắc hồ Quang Trung, An Hải và các triền núi, bãi biển. Đồ án cũng xác lập định hướng rõ ràng cho sử dụng đất, hạ tầng, không gian đô thị, bảo vệ môi trường cùng danh mục dự án ưu tiên, tạo nền tảng để Côn Đảo vừa gìn giữ được giá trị cốt lõi vừa bứt phá phát triển bền vững.
Tiếp nối công tác lập quy hoạch, ThS, KTS Vũ Ngọc Tuấn, Giám đốc Trung tâm Quy hoạch xây dựng 1 (Viện Quy hoạch đô thị và nông thôn quốc gia) cho biết, bảo tồn giá trị lịch sử, cách mạng luôn là ưu tiên hàng đầu trong phát triển Côn Đảo. Với lợi thế vườn quốc gia và hệ sinh thái biển độc đáo, quy hoạch điều chỉnh năm 2023 đã định hình rõ các khu chức năng: Vùng trung tâm gắn với di tích cách mạng, Bến Đầm là cửa ngõ giao thông, Cỏ Ống phát triển dịch vụ hàng không song song với gìn giữ cảnh quan sinh thái.
Mới đây, đồ án “Quản lý xây dựng và phát triển quy hoạch Côn Đảo” đã được vinh danh giải Đặc biệt Giải thưởng Quy hoạch Đô thị quốc gia lần IV (VUPA 2024). Sự tôn vinh của giới quy hoạch một lần nữa khẳng định định hướng phát triển đúng đắn của Côn Đảo. Trải qua chặng đường 50 năm kể từ ngày giải phóng (1/5/1975 - 1/5/2025), Côn Đảo đã có những bước chuyển mình mạnh mẽ, toàn diện. Từ một vùng đất biệt lập, thiếu thốn về hạ tầng và dịch vụ, đến nay Côn Đảo đã vươn mình trở thành một đặc khu phát triển năng động với định hướng rõ ràng.
Sau nhiều lần thay đổi địa giới hành chính, Côn Đảo nay được chuyển thành đặc khu, sáp nhập trở lại với TP Hồ Chí Minh như năm 1976. Theo KTS Vũ Ngọc Tuấn, Côn Đảo không chỉ là một di tích lịch sử quốc gia đặc biệt mà còn là một điểm đến du lịch hấp dẫn, hòa quyện giữa vẻ đẹp hoang sơ của thiên nhiên và giá trị văn hóa sâu sắc. Dù trong bất kỳ mô hình nào, nguyên tắc bất biến vẫn là giữ gìn di sản cách mạng, bảo vệ sinh thái biển - rừng và tôn trọng không gian tự nhiên. Chỉ khi bảo toàn được những giá trị cốt lõi ấy, Côn Đảo mới thật sự trở thành một “đặc khu đặc biệt” cả về lịch sử lẫn mô hình phát triển.
Theo UBND đặc khu Côn Đảo, đời sống người dân trên đảo đang ngày càng khởi sắc. Côn Đảo hiện không còn hộ nghèo, hơn 6.000 lao động đã có việc làm ổn định; 100% dân cư được sử dụng nước sạch, tiếp cận dịch vụ y tế, tiêm chủng đầy đủ, đội ngũ giáo viên đều đạt chuẩn theo quy định. Công tác an ninh - quốc phòng được giữ vững, kết hợp chặt chẽ giữa phát triển kinh tế với nhiệm vụ bảo vệ chủ quyền biên giới, biển đảo. Đáng chú ý, chỉ trong 6 tháng đầu năm 2025, Côn Đảo đã đón khoảng 396.360 lượt khách, đạt 64,76% kế hoạch năm và bằng 100% so cùng kỳ 2024. Hoạt động đầu tư thời gian qua tập trung chủ yếu vào du lịch nghỉ dưỡng cao cấp, các dịch vụ thân thiện với môi trường phù hợp đặc thù của Côn Đảo. Phần lớn dự án tuân thủ định hướng quy hoạch, vừa góp phần tăng thu ngân sách, vừa tạo thêm việc làm và nâng cao chất lượng dịch vụ, khẳng định vị thế Côn Đảo như một điểm đến hấp dẫn, phát triển bền vững.
Ông Phan Trọng Hiền, Chủ tịch UBND đặc khu Côn Đảo, khẳng định: Côn Đảo sẽ kiên trì theo đuổi tầm nhìn phát triển hài hòa giữa kinh tế-xã hội với bảo tồn di sản và sinh thái biển đảo. Thời gian tới, địa phương tập trung phát triển không gian đô thị bền vững, thân thiện với môi trường; quy hoạch các khu chức năng gắn với du lịch di sản, sinh thái, lịch sử; đồng thời đầu tư hạ tầng giao thông, năng lượng, cấp nước, xử lý rác thải và hạ tầng số. Song song đó, Côn Đảo đẩy mạnh ứng dụng công nghệ trong quản lý đô thị thông minh, chuyển đổi số và cải cách hành chính, hướng tới nền hành chính phục vụ.
“Mục tiêu phát triển là vì lợi ích và sự thụ hưởng của người dân, do đó quá trình triển khai quy hoạch sẽ tăng cường phối hợp, tạo sự đồng thuận xã hội. Chính quyền đặc khu cũng cam kết đồng hành cùng doanh nghiệp, bảo đảm môi trường đầu tư minh bạch, ổn định và hiệu quả, để mỗi bước đi của nhà đầu tư trở thành một phần trong hành trình xây dựng Côn Đảo xanh, thông minh và bền vững”, ông Phan Trọng Hiền nhấn mạnh.