Tháng 7 vừa qua, GS, TS Furuta Motoo đã ra mắt cuốn sách mới “Việt Nam một góc nhìn từ Nhật Bản” (do NXB Chính trị quốc gia Sự thật ấn hành). Nhân kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám, Quốc khánh 2/9, ông đã chia sẻ cùng Nhân Dân hằng tháng.
Cơ duyên nào đã đưa ông tới Việt Nam và gắn bó lâu dài với đất nước này?
Khi tôi vào Đại học Tokyo, là thời điểm chiến tranh Việt Nam diễn ra ác liệt nhất. Kể cả trên báo chí Nhật Bản, phóng sự về chiến tranh Việt Nam cũng nhộn nhịp trên mặt báo hằng ngày, dường như cả thế giới đang chuyển động với trung tâm là Việt Nam. Tôi nghĩ rằng, nếu có thể hiểu được về đất nước Việt Nam trung tâm đó thì có thể dễ dàng hiểu về thế giới. Đó chính là lý do lớn nhất khiến tôi chọn Việt Nam là đối tượng nghiên cứu của mình. Từ đề tài luận văn tốt nghiệp đại học vào năm 1972, tôi đã trở thành nhà Việt Nam học được hơn 50 năm. Tôi đã yêu Việt Nam và rất thủy chung với tình yêu bền bỉ hơn nửa thế kỷ.
Trong hành trình hơn nửa thế kỷ đồng hành cùng Việt Nam, có kỷ niệm hay khoảnh khắc nào khiến ông nhận ra mình đã thật sự “thuộc về” nơi này?
Tháng 4 năm 1977, tôi sang Hà Nội để dạy tiếng Nhật ở Trường đại học Ngoại thương. Đây là lần đầu tiên tôi cư trú lâu dài ở Việt Nam. Tôi vẫn nhớ ngày đầu tiên lên lớp dạy cho sinh viên phiên dịch tiếng Nhật lớp 4 Trường đại học Ngoại thương. Khoảnh khắc đó khiến tôi cảm thấy mình đã thật sự “thuộc về” Việt Nam.
Trong quá trình nghiên cứu về Việt Nam tôi may mắn có cơ hội làm quen được nhiều người Việt Nam, có người thầy, có người bạn, có học trò v.v... Con người Việt Nam nói chung, các nhân vật cụ thể tôi đã làm quen nói riêng chính là Việt Nam trong trái tim của tôi, tài sản quý báu nhất của tôi.
Việt Nam đang chuẩn bị cho sự kiện trọng đại: Kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9. Là người nghiên cứu chuyên sâu về giai đoạn lịch sử này của Việt Nam, Giáo sư nhìn nhận như thế nào về vai trò của Cách mạng Tháng Tám 1945 trong tiến trình giải phóng dân tộc của Việt Nam cũng như ở châu Á và thế giới?
Trong thời kỳ chiến tranh thế giới lần thứ hai, khu vực Đông Nam Á bị Nhật Bản chiếm đóng. Khi Nhật bại trận, Đông Nam Á trở thành khu vực bùng nổ phong trào giải phóng dân tộc sớm nhất thế giới, trong đó đi đầu là Indonesia và Việt Nam. Sự kiện Tuyên ngôn độc lập Indonesia vào ngày 17/8/1945 và Cách mạng Tháng Tám năm 1945 của Việt Nam là biểu hiện sớm nhất của tinh thần độc lập dân tộc, trở thành tinh thần chủ đạo của thế giới sau Thế chiến thứ II.
Theo Giáo sư, uy tín cá nhân và sự hiện diện đúng lúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh có vai trò như thế nào trong việc Việt Nam giành và giữ chính quyền vào năm 1945?
Uy tín cá nhân của Chủ tịch Hồ Chí Minh đóng vai trò rất lớn. Nhà cách mạng Nguyễn Ái Quốc mang tên mới Hồ Chí Minh, đã tranh thủ được sự ủng hộ các nước phe đồng minh thời đó. Về cả hai mặt này, Chủ tịch Hồ Chí Minh là lãnh tụ của nhân dân Việt Nam không ai sánh kịp được.
Ông cũng dành nhiều thời gian để nghiên cứu, điều tra điền dã về nạn đói năm 1945 ở Việt Nam. Cảm nhận của ông như thế nào khi đối diện với một phần hiện thực lịch sử đau thương này?
Nạn đói năm 1945 ở Việt Nam là một sự kiện đau thương nhất và đáng tiếc nhất trong lịch sử mối quan hệ giữa Việt Nam và Nhật Bản. Đó là là thảm kịch diễn ra trong thời kỳ quân đội Nhật chiếm đóng Việt Nam. Hầu như mọi người Việt Nam đều biết đến sự kiện này và độ tàn khốc của nó. Tuy nhiên, ở Nhật Bản, chỉ có ít người biết đến nạn đói 1945 ở Việt Nam và có người biết đến nhưng lại không tin sự khủng khiếp đã từng diễn ra. Tôi cho rằng việc khắc phục tình trạng này là một trách nhiệm lớn đối với người Nhật Bản nghiên cứu Việt Nam như tôi.
Là một người Nhật Bản sinh ra trong bối cảnh hậu chiến, Giáo sư nghĩ gì về trách nhiệm của đất nước ông trong nạn đói năm 1945 ở Việt Nam?
Tôi nghĩ Nhật Bản là nước phải chịu trách nhiệm lớn nhất đối với thảm họa nạn đói lịch sử 1945 ở Việt Nam. Điều kiện thời tiết bất lợi sau vụ mùa thu đông năm 1944 đã trực tiếp gây ra nạn đói này, nhưng chiến tranh là nguyên nhân chính khiến thiệt hại trở nên vô cùng nghiêm trọng. Tài nguyên quan trọng nhất mà Nhật Bản cần ở Đông Dương là lúa gạo; nhưng cùng với việc đáp ứng yêu cầu cung cấp gạo từ phía Nhật, chính quyền thực dân Pháp còn phải bảo đảm nguồn lương thực cho chính mình nên đã thực hiện chế độ thu mua lúa gạo cưỡng chế, buộc nông dân phải bán lúa gạo với giá rẻ mạt. Do đó, gạo tích trữ để ứng phó với nạn đói ở nông thôn trở nên khan hiếm. Hơn nữa Nhật ép trồng trọt các loại hoa màu có tính sợi và tính dầu như đay, nên việc trồng ngũ cốc chống chọi với nạn đói cũng sụt giảm. Thông thường, miền bắc Việt Nam vẫn dựa vào việc nhập lúa gạo từ miền nam, nhưng năm 1945, các đoàn vận chuyển hàng hóa từ miền nam trở thành đối tượng ném bom nên gặp rất nhiều khó khăn. Những nguyên nhân như vậy chồng chất lên nhau, gây ra nạn đói nghiêm trọng ở miền bắc Việt Nam. Có thể khẳng định cuộc chiến tranh là nguyên nhân chính của nạn đói. Ai gây ra cuộc chiến này? Đó chính là phát xít Nhật.
Từ góc nhìn một người nghiên cứu, hiểu sâu về Việt Nam, Giáo sư cảm nhận ra sao về tinh thần khoan dung và hướng tới tương lai của người Việt Nam đối với những quốc gia từng gây tổn thương cho họ?
“Khép lại quá khứ, hướng tới tương lai” là khẩu hiệu khi Việt Nam cải thiện quan hệ ngoại giao những năm đầu 1990. Ở lĩnh vực này, nhận thức lịch sử nhiều khi trở thành yếu tố khiến quan hệ xấu đi. Trong bối cảnh đó, nước thể hiện tinh thần khoan dung rõ nhất là Việt Nam. Nhiều người Nhật Bản cũng đánh giá cao tinh thần tích cực này. Nhưng tôi nghĩ rằng người Việt Nam tỏ rõ tinh thần khoan dung không có nghĩa là phía gây ra tội ác quên mất những điều mình đã gây ra ở Việt Nam. Với khía cạnh này, các nhà Việt Nam học ở Nhật Bản vẫn cần tiếp tục cố gắng hơn nữa để người Nhật hiểu rõ hơn về nạn đói năm 1945 ở Việt Nam.
Trong thời đại ngày nay, khi Việt Nam ngày càng hội nhập sâu rộng và phát triển nhanh chóng, Giáo sư thấy yếu tố nào của Cách mạng Tháng Tám vẫn còn tiếp tục tác động tới tinh thần dân tộc hiện thời?
Đặc điểm nổi bật nhất của Cách mạng Tháng Tám là thể hiện rõ sức mạnh của khối đại đoàn kết toàn dân tộc trong thời điểm có sự thay đổi lịch sử to lớn, đó là tháng 8 năm 1945. Việt Nam đang hướng tới một kỷ nguyên mới, xây dựng đất nước phồn vinh, thịnh vượng. Tôi tin rằng động lực quan trọng nhất hiện nay vẫn là sức mạnh của khối đại đoàn kết toàn dân tộc bắt nhịp với xu thế toàn cầu hóa, hội nhập quốc tế ngày càng mạnh mẽ.
Từng nhiều lần tiếp xúc với sinh viên, trí thức trẻ Việt Nam, theo ông, thế hệ trẻ hôm nay có đang hiểu đúng đắn và đầy đủ về lịch sử? Họ cần gì để tiếp nối được chiều sâu của lịch sử dân tộc?
Việt Nam là một đất nước có bề dày lịch sử vẻ vang đáng tự hào. Khi xem qua sách giáo khoa lịch sử mới được biên soạn cho học sinh trung học cơ sở và trung học phổ thông, ta có thể thấy nhiều nỗ lực đã được triển khai để khơi dậy niềm đam mê lịch sử trong giới trẻ. Tuy nhiên, khi trò chuyện với một số học sinh Việt Nam, tôi không nghĩ rằng kiến thức lịch sử Việt Nam của các em là đầy đủ. Theo cá nhân tôi, một trong những lý do là lịch sử đã trở thành “môn học thuộc lòng” hơn là “môn học tư duy”. Có rất nhiều “vấn đề cần suy ngẫm” trong lịch sử Việt Nam mà nhiều người trên thế giới vẫn đang tìm kiếm câu trả lời. “Tại sao Việt Nam chiến thắng trong cuộc kháng chiến chống đế quốc Mỹ?” là một trong những vấn đề đó. Tôi hy vọng rằng các bạn trẻ ở Việt Nam sẽ tìm thấy những “vấn đề cần suy ngẫm” trong lịch sử đất nước mình.
Nếu có một thông điệp ngắn, súc tích mà Giáo sư muốn gửi tới độc giả Việt Nam, đặc biệt là trong dịp kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám, Quốc khánh 2/9, ông sẽ nói gì?
Tôi tin rằng các bạn trẻ chính là gương mặt đại diện của đất nước trên trường quốc tế. Hãy tự hào về bản sắc và lịch sử của mình; đồng thời mang tinh thần Việt Nam - kiên cường, mềm dẻo, thích ứng, lạc quan yêu đời - đến với thế giới nhân loại.
Trân trọng cảm ơn Giáo sư!