Trường hợp nhà thơ Vân Anh, sau khi cho ra đời Vân Anh - Tuyển tập thơ (2023) và ngay sau đó ra mắt Trầm tích thời gian (2025) là một thí dụ rõ nét.
Khi đọc bản thảo tập thơ Trầm tích thời gian, tôi vừa được đọc bài giới thiệu khá công phu của PGS, TS nhà văn Đinh Trí Dũng, lại vừa có dịp đọc lại những bài thơ từng in trên báo chí văn nghệ, trên facebook..., nghĩa là đọc hệ thống, căn cơ, thật sự đọc và ngẫm về một tác giả từng trải, về một tạng thơ nữ mạnh mẽ, bao dung, một cá tính thơ đầy khát khao, dâng hiến, một ngòi bút tìm tòi không có tuổi.
Tôi đã có dịp đọc gần như trọn vẹn cả 9 tập thơ của nhà thơ Vân Anh, từng sống và sáng tác trong ngôi nhà chung Văn nghệ Nghệ Tĩnh rồi Nghệ An, hiểu rõ từng “chân tơ, kẽ tóc” của câu thơ, bài thơ, của từng bước chuyển, bước đi trong cuộc sống thường ngày. Để rồi, tôi lại thấy, kể từ tập thơ đầu tiên in chung Hương thơm, cỏ vắng (1987) cho đến Trầm tích thời gian (2025), thơ Vân Anh vẫn là con sóng tình yêu đầu tiên, là “con sóng khát” (1) đêm đêm vỗ bờ đó, là dòng chảy thao thiết trong hơn và đục hơn, nhanh hơn và chậm hơn, bề mặt như bình yên hơn nhưng đáy lòng dữ dội một cách kín lắng hơn.
Thì đây, một người thơ qua bao năm tháng buồn vui, qua bao gập ghềnh, trắc trở, trải bao trầm-tích-thời-gian mà ngòi bút thơ, tấm lòng thơ vẫn thấy mình ở thuở ban đầu, ở bước yêu, bước thơ đầu tiên. Điều đó được nhà thơ viết ra như một định đề, một tuyên ngôn của thơ mình:
Còn những tâm hồn lạ
Rất quen ở quanh ta
Còn đất trời bao la
Bao nhiêu điều hoang hóa.
(Khám phá)
Vẫn là nhịp đập đầu tiên, dù đã trải qua biết bao bến bờ lở bồi, đầy vơi:
Ước gì trái tim người là băng trắng
Ta ghi lời yêu đầu tiên.
(Không đề)
Ước gì trái đất ngừng quay
Cho ta cứ mãi thơ ngây, dại khờ.
(Giọt trầm tư)
Những vỉa, tầng trầm tích tình yêu, trầm tích trái tim cứ thế hiện ra với những nét chân dung “mặc định”:
Sao trái tim yêu mặc định nhịp trẻ
Sao tâm hồn cứ đong đầy khát mê”
(Giọt trầm tư)
Tôi từng đọc thấy người thơ viết cách nay chưa lâu:
Sợ trái tim ta
Con ngựa hoang
Không thuộc bài phi nước kiệu
Tình yêu.
(Sợ) (2)
Đến nay vẫn lại là người ấy, trái tim loạn nhịp ấy dù thời gian và năm tháng mỏi mòn:
Mùa thu nhốt chặt trái tim
Ngựa hoang quen thói đi tìm rừng xanh.
(Lục bát trái tim mùa thu)
Trái tim không đi đường quang lại chọn lối hoang.
(Thư ta gửi người)
Và hình thành một cặp mâu thuẫn: khát khao tìm mới lạ ấy như một sự chung thủy dài lâu. Thêm một vỉa, tầng nữa của chiều sâu không dễ thấy:
Ta luôn bị trái tim dắt vào miền đất lạ
Lần nào cũng mong người đứng đợi từ lâu.
(Thư ta gửi người)
Người thơ xưa nay “yêu thì nói là yêu”, chưa bao giờ biết nói vòng, nói tránh, lúc nào cũng thẳng băng, quyết liệt, nên dù cuộc đời có dâu bể đến đâu thì vẫn luôn Cứ thô mộc bản ngã/Căn cốt của riêng ta/Không cần đeo mặt nạ (Bản ngã). Người thơ hơn một lần khẳng khái Ta muốn sống như chưa hề được sống (Tự bạch), nghĩa là muốn và sẽ sống như đã sống, như mẹ cha đã sinh ra mình, như xứ Phuống chôn rau cắt rốn đã nuôi nấng, nâng bước mình, như nhịp tim yêu đập những nhịp thơ mình, như con sóng khát vỗ tràn năm tháng... Cứ thế, dần dà vỉa, tầng hiện ra, bí ẩn và rõ rành, vút cao rồi sâu thẳm, im lắng rồi vang xa theo nhịp con sóng khát, con sóng reo, con sóng hòa vào thế cuộc, nhân gian...
Đọc và ngẫm nhiều bài thơ trong tập Trầm tích thời gian, vì thế tôi chú ý hơn cả đến bài thơ viết về Bà chúa thơ Nôm Hồ Xuân Hương, có tên Lỗi nhịp nhân gian. Tất nhiên, “đôi vần tri âm”, mỗi điển tích thơ, mỗi cảm xúc thơ đều tập trung làm đậm hình tượng thơ Hồ Xuân Hương và nhà thơ thành công với cách làm quen thuộc đó:
Tự họa chân dung trác lạ
Tự khoe nõn nường thiếu nữ
Tự ngã “tấm lòng son” giữa “bảy nổi ba chìm...
Nhà thơ nói đến nữ quyền, nói đến khát vọng tình yêu trong thơ Hồ Xuân Hương cũng chính là nói lên khát vọng tình yêu của chính mình, của một người hậu thế “tri âm, tri kỷ”, của người thơ “thơ không son phấn, mấp mô nhịp đời”, của sự đồng cảm, nâng bước, của niềm tin, của nữ quyền trong xã hội mới.
Để lại thấy trong thơ Vân Anh, như những chân dung tự họa với nhiều nét mới, sắc về người phụ nữ, mà người thơ thường nói là “người đàn bà” không chút ngại ngần. Đó là nỗi khát khao, khát vọng vươn tìm của tình yêu, của cuộc đời, của một người đã từng trải với “trái tim hồng chật chội những ước mong”:
Vắt giọt thương từ trái tim làm mẹ
Vắt giọt sẻ chia từ trái tim thi sĩ
Vắt giọt ăn năn của lương tri...
(Dâng nữ sinh tuổi 17)
Mấp mô, khấp khểnh câu hỏi, câu trả lời:
Ta bị xiềng vào đá
Hay đá bị xiềng vào ta
Cả hai khát giấc mơ lạ.
(Bản ngã)
Bức chân dung hai mặt song hành tồn tại, biến đổi, chấp chịu và va đập, sẹo lành và mưng mủ:
Tự mình thảnh thơi và tất bật
Tự mình dối trá và chân thật
Tự mình quẳng đi và gom nhặt
Tự mình đong đếm được mất
Tự mình tỏa sáng và lụi tắt.
(Bản ngã)
Đó là người đàn bà bí ẩn Nàng còn một điều chưa nói/Hơn mọi bí mật trên đời (Giọt thầm), là người tự mình rối quẫn Tự mình làm khó trái tim (Tự ru). Hơn nữa, không chỉ nói được, nói hết cho mình mà còn nói hộ, nói to lên để khẳng định mình, giới mình, khẳng định sự thẳm sâu không dễ gì biết được, một sự tự thú vô cùng kiêu hãnh:
Đàn bà miệng hổ, lòng nai.
(Tản mạn đàn bà và đàn ông)
Một đời mẹ oằn vai gánh giang sơn nhà chồng.
(Vọng quê)
Một điều “xưa nay hiếm” mà lại thường tình trong câu chuyện tình mẫu tử:
Có một vòng ôm mẹ luôn độ lượng nhẫn nại chờ ta sau bao lần ngoan cố lạc đường.
(Nhớ về xứ Phuống)
Tôi muốn nói và nói kỹ về một khổ thơ của nhà thơ Vân Anh trong bài Xứ Nghệ:
Những người đàn bà góa
Cô đơn thiêu đốt thịt da đổ lúa ra xay, đổ trấu ra xay
Xay cạn đêm.
Hai câu đầu không cũ, không mới, là chuyện nhiều người biết, nhiều người viết và viết hay trong các khoảnh khắc khác nhau, trạng huống khác nhau của đời sống, của chiến tranh cũng như hòa bình, từ văn học dân gian tới bác học. Đến đây thì dường như ai cũng có thể nhớ đến khung cảnh cô đơn khao khát hay góa bụa mỏi mòn của bao người đàn bà, tình huống “cơm hai bát, bát ăn, bát để, đũa so đôi đứng, đôi nằm” (Thử lòng chung thủy) trong dân ca ví dặm Nghệ-Tĩnh, rồi trong thơ hiện đại nói về người phụ nữ chờ chồng trong chiến tranh “chôn tuổi xuân trong má lúm đồng tiền” (Hữu Thỉnh) hay cụ thể một tình huống gần giống nhà thơ Vân Anh mô tả trên đây, không phải tiếng cối xay, là “Tiếng chày khuya giã trấu” (3) trong thơ Nguyễn Đình Minh từ bối cảnh:
Những cơn mơ bị ép xuống giường
Ép đến cháy thành hơi trên chiếu cói.
Đến cảnh huống cuối cùng:
Những khát khao chắp đến ngàn lần chẳng nối được... một vòng ôm.
Để rồi những người đàn bà không còn cách nào khác, buộc phải gửi “nỗi lòng tê tái” vào những nhịp chày giã trấu đêm:
Vắt những khát thèm chính chuyên ra ngoài thể xác
Những giây phút sống đau hơn chết
Cắn đến bật máu môi, để tắt tiếng cỏ cây lặng lẽ sinh tồn.
Những giây phút “sống đau hơn chết” của người đàn bà đó, không phải ngẫu nhiên được nhiều nhà thơ đồng cảm, sẻ chia và lên tiếng. Nhà thơ Vân Anh từ sự cảm thông, đồng vọng sâu sắc với Hồ Xuân Hương, nhất là khí chất nữ quyền, khao khát tự do nói trên, lại vốn có “trái tim yêu mặc định nhịp trẻ”, người mang trái tim “dâng hiến trăm năm”, buồn vui thành sẹo rồi vẫn cứ “hoài niệm mọc chồi”... thì không thể không nói đến những người đàn bà góa và cảnh huống vốn thường bị giấu nhẹm trước đây.
Với nhà thơ Vân Anh, cảnh huống đó được mở rộng từ “xay lúa” đến “xay trấu”, tức hết lúa thì còn xay cả trấu, mà xay trấu thì... thương đến kiệt cùng thương! Câu kết khổ thơ “Xay cạn đêm” là một câu thơ hay, bất ngờ và chí lý với chỉ ba từ ngỡ cụt ngủn mà dằng dặc đớn đau.
Thơ Vân Anh, điểm mạnh thấy rõ lâu nay chính là ở chỗ kiệm lời, gọn sắc để tạo tứ khác biệt, riêng có. Tập thơ Trầm tích thời gian hiện ra nhiều lớp “trầm tích” quý, có thể dễ thấy, cũng có thể khó thấy nhưng nhất quán về cá tính sáng tạo, về tư tưởng và những nét riêng, nét mới không lẫn vào bất cứ ai. Ấy là một người thơ luôn sống và viết “mặc định nhịp trẻ”, bằng cách “xay cạn đêm” đầy khát khao, đầy bản ngã.
_____________
(1) Tên một tập thơ của Vân Anh: Con sóng khát, NXB Hội Nhà văn, 2009.
(2) Thơ Vân Anh trong Tuyển thơ Nghệ An 10 năm đầu thế kỷ XXI, NXB Nghệ An, 2010.
(3) Thơ Nguyễn Đình Minh trong Thơ thế giới-Thế giới thơ, NXB Hội Nhà văn, 2023.