Trong hoàn cảnh đó, việc giáo dục lòng yêu nước, truyền thống, bản sắc dân tộc cần được tiếp cận không chỉ như những thông điệp cảm xúc mà còn là những hành động có trách nhiệm và có tính tổ chức, định hướng nhất quán.
Lan tỏa tinh thần yêu nước trong thời đại 4.0
Lòng yêu nước cần thể hiện qua năng lực hành động xã hội. Một công dân yêu nước trước hết phải có trách nhiệm với bản thân, gia đình, biết tham gia xây dựng cộng đồng một cách chủ động, dựa trên nhận thức đúng đắn, tư duy phản biện và hành vi tích cực. Trong thời đại 4.0, tinh thần yêu nước không còn chỉ giới hạn trong khuôn khổ truyền thống như tham dự diễu hành, concert quốc gia, ghi nhớ sự kiện, chiến công hay học thuộc lịch sử, mà cần thể hiện qua những hành động mới như bảo vệ hình ảnh, lòng tự hào trên không gian mạng, đấu tranh với tin giả, lan tỏa nội dung tích cực về đất nước, con người Việt Nam trên không gian mạng, bảo tồn di sản văn hóa Việt dưới dạng số, và đóng góp vào các dự án cộng đồng bằng công nghệ.
Thời gian qua, nhiều ý tưởng sáng tạo của các bạn trẻ đã lan tỏa mạnh mẽ niềm tự hào dân tộc và lòng yêu nước, nổi bật là nhiều trào lưu tích cực trên các nền tảng truyền thông như “Đừng hỏi Tổ quốc đã làm gì cho ta”, “Tôi yêu Tổ quốc tôi” hay “Quốc kỳ rực sáng trong ánh mắt” dịp Quốc khánh 2/9/2024… Từng địa phương cũng có những ý tưởng sáng tạo để hiện thực hóa tinh thần này. Thí dụ như bản đồ số “Quảng Ninh - những sắc màu văn hóa”, gắn với 300 mã QR tại các địa chỉ đỏ, di tích lịch sử để du khách và người dân quét mã tra cứu thông tin; dự án của nhóm Skyline thực hiện chương trình “Tô màu ký ức”, sử dụng trí tuệ nhân tạo để phục dựng di ảnh anh hùng liệt sĩ và tặng cho thân nhân đã chạm vào trái tim rất nhiều người trẻ, vừa tri ân quá khứ vừa kết nối truyền thống với hiện đại.
Tuy nhiên, trên thực tế, vẫn còn một khoảng cách giữa nhận thức và hành động trong biểu hiện lòng yêu nước của giới trẻ ngày nay. Theo một nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Thanh niên năm 2024 tại 12 trường đại học lớn cho thấy trong khi 78% sinh viên cho rằng yêu nước là tham gia các hoạt động nghệ thuật như flashmob, biểu diễn văn nghệ thể hiện cá tính con người Việt Nam trẻ trung, năng động và hội nhập với thế giới, thì chỉ có 23% đã từng tham gia các hoạt động xã hội cụ thể như bảo tồn di sản, tình nguyện tại cộng đồng hay nghiên cứu và viết blog về các sự kiện lịch sử Việt Nam. Đáng chú ý hơn, còn có sản phẩm sáng tạo từ những người trẻ có yếu tố lịch sử được lan truyền trên mạng không có kiểm chứng nguồn gốc, dẫn đến tái tạo sai lệch về các sự kiện, nhân vật lịch sử. Cũng trong bối cảnh toàn cầu và hội nhập này, người trẻ cần hiểu rằng lòng yêu nước chân chính không song hành với thái độ cực đoan, hận thù; hay thái độ kỳ thị chia rẽ. Mỗi người Việt cần trở thành một phần của cộng đồng dân tộc theo nghĩa đồng bào.
Hành động có trách nhiệm
Để giải quyết tình trạng này, cần có những giải pháp nhằm chuyển hóa lòng yêu nước từ cảm xúc sang hành động có trách nhiệm. Đó có thể là xây dựng một bộ quy tắc ứng xử số dành riêng cho lĩnh vực lịch sử và văn hóa dân tộc, do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chủ trì cùng sự phối hợp của các cơ quan quản lý thông tin và truyền thông, sẽ hướng dẫn cách sử dụng hình ảnh lịch sử, biểu tượng quốc gia đúng chuẩn mực, đồng thời đề xuất một quy trình tiền kiểm trước khi những nội dung này được đăng tải. Việc thành lập một cộng đồng kiểm duyệt tự nguyện - bao gồm các nhà sử học, nhà báo và những influencer có uy tín - sẽ góp phần bảo đảm tính xác thực và bền vững của các sản phẩm nội dung yêu nước trên không gian số. Những nội dung giáo dục truyền thống, lịch sử có độ lan tỏa tích cực sẽ được thưởng tương tác và vinh danh dựa trên đánh giá từ cộng đồng.
Cũng có thể nghiên cứu triển khai mô hình chứng nhận số “Tôi yêu Việt Nam” gồm các cấp độ để hình thành một lộ trình và khuyến khích hành động rõ ràng cho giới trẻ. Thí dụ như cấp 1 là giai đoạn tăng cường nhận thức, trong đó người học hoàn thành những giờ học lịch sử dân tộc qua các nền tảng số tương tác, tham gia các hoạt động sân khấu hóa các tác phẩm văn học, lịch sử. Cấp 2 là chuyển hóa hành động, yêu cầu hoàn thành hoạt động tình nguyện, phục vụ cộng đồng tại các di tích lịch sử hoặc các dự án cộng đồng có yếu tố văn hóa truyền thống theo các nội dung học tập và trải nghiệm ngoài giờ lên lớp. Cấp 3 là giai đoạn lan tỏa, trong đó người học có thể sáng tạo một sản phẩm nội dung số (video, podcast, blog, trò chơi...) nhằm truyền bá kiến thức lịch sử hoặc khơi dậy tinh thần dân tộc. Mô hình này không chỉ mang tính giáo dục mà còn là một công cụ đánh giá công dân tích cực, có thể tích hợp vào hệ thống hồ sơ số của học sinh, tăng cường nhận diện thương hiệu Việt Nam trên không gian số.
Một hướng đi quan trọng khác có thể triển khai là phygital hóa các hoạt động giáo dục truyền thống. Với sự hỗ trợ của công nghệ thực tế ảo (VR), thực tế tăng cường (AR) và công nghệ metaverse, việc tham quan di tích, học lịch sử hay tưởng nhớ các nhân vật anh hùng được trải nghiệm ảo một cách sinh động và sâu sắc. Dự án “Metaverse Di sản” có thể bao gồm các tour tham quan ảo 360 độ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám, nhà tù Côn Đảo, quần đảo Trường Sa, Hoàng Sa; các trò chơi hóa thân vào nhân vật lịch sử; và các NFT chứng nhận hoạt động tình nguyện có giá trị lưu trữ trong hồ sơ điện tử của người học.
Không gian mạng cũng cần được tổ chức như một môi trường văn minh để thể hiện lòng yêu nước. Việc xây dựng cộng đồng “văn minh số” thực hành theo Bộ quy tắc ứng xử trên mạng xã hội với các nguyên tắc 3T - Tích cực, Trách nhiệm, Tôn trọng - là nền tảng. Cộng đồng này có thể được hỗ trợ bởi đội ngũ sinh viên tình nguyện tiền kiểm nội dung, hệ thống chatbot AI phát hiện tin giả, và các cơ chế khuyến khích như tặng NFT cho những phát hiện thông tin hữu ích hoặc hành vi tích cực trên mạng xã hội.
Giáo dục lòng yêu nước trong bối cảnh 4.0 cần sự phối hợp của nhà trường, gia đình và cộng đồng. Chương trình “Gia đình yêu nước” có thể là mô hình tiêu biểu giáo dục liên thế hệ, giúp truyền thống không bị mai một trong dòng chảy hiện đại. Trẻ em học lịch sử qua ứng dụng kể chuyện bằng công nghệ AR từ chính ông bà mình; phụ huynh được tham gia các buổi tọa đàm “Làm cha mẹ trong thời đại số”; còn người lớn tuổi chia sẻ ký ức chiến tranh dưới hình thức video hoặc podcast để con cháu lưu giữ và học tập. Cộng đồng và các doanh nhân cũng có thể tham gia, như khách hàng đến uống trà tại không gian lịch sử sẽ được giới thiệu, phát kính và trải nghiệm về không gian kiến trúc nguyên bản của địa danh, những nhân vật, câu chuyện lịch sử.
Một khía cạnh thiết yếu là tài chính và chính sách hỗ trợ. Việc thành lập “Quỹ Yêu nước 4.0” từ sự đóng góp 1% doanh thu của các công ty công nghệ lớn có thể tạo ra nguồn lực tài trợ cho 1.000 dự án “công nghệ vì cộng đồng” mỗi năm. Áp dụng blockchain để minh bạch chi tiêu và hiệu quả sẽ tăng tính tin cậy và khuyến khích sự tham gia xã hội hóa vào công cuộc giáo dục yêu nước.
Trong thời đại số, truyền thống cần được khơi dậy và lan tỏa bằng công cụ mới, ngôn ngữ mới và phương thức mới - vừa kế thừa tinh thần lịch sử, vừa phù hợp tâm lý người trẻ. Giáo dục trên nền tảng mạng xã hội, một clip TikTok chỉ 15 giây cũng có thể tác động mạnh hơn cả một bài giảng nếu được thiết kế đúng cách, truyền tải đúng thông điệp, xác thực và gắn liền với trải nghiệm thực tế.
Trong kỷ nguyên mà công nghệ có thể giúp mỗi cá nhân trở thành một nhà xuất bản, mỗi hành động trên mạng đều là một lựa chọn mang tính đạo đức. Yêu nước cần là những hành vi, lời nói cụ thể - từ viết một bài blog lịch sử, chia sẻ một câu chuyện tích cực, đến lên tiếng chống lại thông tin sai lệch, thù địch. Yêu nước 4.0 chính là yêu nước bằng cả trái tim nóng để cảm nhận và tự hào về quá khứ, và cái đầu lạnh để lựa chọn hành động an toàn, tôn trọng, lành mạnh vì tương lai.
Dịp kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9 là thời điểm vàng để tiếp tục khởi xướng và lan tỏa những mô hình, chính sách và hành động có chiều sâu, giúp giáo dục truyền thống và lòng yêu nước trở thành một phần không thể tách rời trong hành trình trưởng thành của mỗi công dân trẻ Việt Nam. Một quốc gia mạnh không chỉ bởi tiềm lực kinh tế hay quân sự, mà còn bởi tinh thần đoàn kết và ý thức công dân của thế hệ kế cận. Đó chính là nền tảng để thế hệ công dân số hôm nay viết tiếp câu chuyện hòa bình cho tương lai.