“Đừng chạy theo bằng cấp nữa!”
Sau gần 40 năm làm nghề giáo, TS Phạm Xuân Khánh, Hiệu trưởng Trường cao đẳng Công nghệ cao Hà Nội, đã thốt lên như vậy. Chia sẻ với Nhân Dân cuối tuần, ông Khánh cho rằng, xu thế chạy theo bằng cấp vẫn rất nặng nề trong đời sống. Tuy nhiên, xã hội đã bước sang thời kỳ mà giá trị không còn được đo bằng tấm bằng đại học mà bằng năng lực tạo ra giá trị thật. Ông Khánh chia sẻ: “Đâu đó vẫn còn tâm lý “không đỗ đại học mới học nghề” và điều này khiến hàng nghìn bạn trẻ đánh mất cơ hội phát triển sớm. Tôi xin khẳng định, học nghề không phải là lối rẽ, mà là con đường thiết thực. Nếu học sinh khá không chọn vào đại học mà đi học nghề, các bạn ấy sẽ sớm trưởng thành, có cơ hội làm kinh tế, đóng góp cho gia đình, xã hội”.
Nhìn lại những năm qua, Việt Nam đã gặt hái được nhiều thành tựu về đào tạo nguồn nhân lực. Chất lượng nguồn nhân lực càng ngày tăng qua từng năm. Tuy nhiên, tỷ lệ lao động qua đào tạo có bằng, chứng chỉ ước tính đạt 27%, tỷ lệ người thất nghiệp vẫn ở mức cao, nhiều sinh viên sau khi tốt nghiệp chưa đáp ứng được nhu cầu công việc, các cơ sở đào tạo và giáo dục nghề nghiệp tại Việt Nam vẫn còn hạn chế về chương trình học và kỹ năng thực hành. Đó là chưa kể đến vấn đề nguồn nhân lực chất lượng cao giữa các lĩnh vực, địa phương chưa đồng bộ, đang xảy ra tình trạng thiếu cán bộ, chuyên gia đầu ngành trong nhiều lĩnh vực, năng suất lao động còn thấp so các quốc gia trong khu vực và trên thế giới.
Hà Nội là địa phương dẫn đầu cả nước về quy mô mạng lưới cơ sở giáo dục nghề nghiệp, với hơn 300 cơ sở. Song thực tế, chất lượng đào tạo, đặc biệt là công tác dạy nghề ở Hà Nội còn chưa đồng đều, nguồn nhân lực cung ứng cho thị trường còn mất cân đối, chủ yếu vẫn là lao động phổ thông, thiếu hụt lao động có kỹ năng nghề cao. Tại Thành phố Hồ Chí Minh, công tác đào tạo nguồn nhân lực cũng gặp nhiều trở ngại, số lượng các chương trình liên kết đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao triển khai còn hạn chế, chưa tương xứng với tiềm lực phát triển của các trường đại học, cơ sở giáo dục nghề nghiệp. Đội ngũ nhân lực chất lượng cao tăng lên đáng kể, song chưa đáp ứng yêu cầu phát triển các ngành công nghệ hiện đại của thành phố.
TS Vũ Xuân Hùng, Văn phòng Bộ Nội vụ cho rằng, trong kỷ nguyên số, đòi hỏi kỹ năng làm việc thay đổi từng ngày theo cấp độ phức tạp hơn. Trong khi đó, kỹ năng, trình độ làm việc của mỗi lao động được rèn giũa từ các cơ sở giáo dục, dạy nghề và bản thân mỗi lao động phải tự nâng cấp. “Những năm qua đã có nhiều đề án, chương trình phát triển nhân lực chất lượng cao, tuy nhiên việc tổ chức thực hiện còn hạn chế, kết quả chưa rõ nét…”, TS Hùng chia sẻ.
Ba năm trở lại đây, tại một số trường cao đẳng nghề, những học viên có mức điểm tốt nghiệp trung học phổ thông từ 25 trở lên đã quyết định học nghề. trong khi với số điểm này, các em có thể lựa chọn học ở một số trường đại học. Tại Trường cao đẳng Kỹ thuật - Công nghệ Vĩnh Phúc (tỉnh Phú Thọ) từng tiếp nhận học sinh là một trong 10 thủ khoa kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ thông của tỉnh Vĩnh Phúc (cũ) vào học. Điều này cho thấy việc lựa chọn của không ít người trẻ đã thay đổi - vào đại học không chỉ là con đường duy nhất nữa.
Mục tiêu tăng lao động qua đào tạo
Theo nhiều chuyên gia, nếu hệ thống cơ sở giáo dục nghề nghiệp đào tạo tốt hơn sẽ đóng góp rất đắc lực nguồn nhân lực chất lượng cao cho sự phát triển đất nước. Bởi vậy, cần xác định mục tiêu sau cùng của giáo dục nghề nghiệp không chỉ là đào tạo ra lao động có bằng cấp, mà là đào tạo ra người có năng lực làm việc thật sự, thích nghi với môi trường nghề nghiệp đang thay đổi từng ngày. Bà Phan Thị Lệ Thu, giảng viên Trường cao đẳng Viễn Đông (Thành phố Hồ Chí Minh) cho rằng, cần thay đổi nhận thức về vai trò của cơ sở giáo dục nghề nghiệp, bởi vị thế của giáo dục nghề nghiệp sẽ khó được nâng lên nếu xã hội còn tâm lý phân biệt.
Chiến lược phát triển giáo dục nghề nghiệp giai đoạn 2021-2030 tầm nhìn đến năm 2045 đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt, với các mục tiêu: Đến năm 2030, đào tạo nghề sẽ thu hút 50-55% học sinh tốt nghiệp trung học cơ sở và trung học phổ thông; tỷ lệ qua đào tạo có văn bằng, chứng chỉ đạt 35-40%, tỷ lệ lao động có các kỹ năng công nghệ thông tin đạt 90%...
Để đạt mục tiêu đề ra, Chính phủ đưa ra nhiều giải pháp như: Hoàn thiện thể chế, nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước về giáo dục nghề nghiệp; đẩy nhanh chuyển đổi số, hiện đại hóa cơ sở vật chất thiết bị và đổi mới chương trình, phương thức đào tạo; phát triển đội ngũ nhà giáo, chuyên gia, người dạy nghề và cán bộ quản lý trong giáo dục nghề nghiệp; gắn kết chặt chẽ giáo dục nghề nghiệp với doanh nghiệp và thị trường lao động; chủ động và nâng cao hiệu quả hội nhập quốc tế về giáo dục nghề nghiệp…
Cần thay đổi toàn diện công tác giáo dục nghề nghiệp
Một điểm nhấn khác là, Dự thảo Luật Giáo dục nghề nghiệp (sửa đổi) dự kiến trình Quốc hội cuối năm 2025, sẽ hoàn thiện theo hướng mở, liên thông và thích ứng với thị trường; phổ cập nghề cho thanh niên, công nhân, nông dân; hiện đại hóa nội dung, chương trình và phương pháp giảng dạy. Đồng thời, kỳ vọng sẽ khắc phục tình trạng nhập nhèm giữa các mô hình cũ, khi sắp xếp lại hệ thống trình độ gồm sơ cấp, trung cấp, trung học nghề và cao đẳng.
Dự thảo Luật Giáo dục (sửa đổi) đề xuất xóa bỏ khái niệm "trường trung cấp" và thay thế bằng "trung học nghề", đồng thời bổ sung trung học nghề là một cấp học trong hệ thống giáo dục quốc dân. Theo đó, học sinh sau khi hoàn thành lớp 9 sẽ có ba lựa chọn: học trung học phổ thông, học trung học nghề với chứng chỉ sơ cấp, hoặc học trung học nghề với chứng chỉ trung cấp nghề. Việc đổi tên từ trung cấp nghề thành trung học nghề sẽ tác động tích cực hơn trong quá trình thực hiện nhiệm vụ của đào tạo nghề. Ngoài ra, việc đổi từ trường trung cấp thành trường trung học nghề sẽ tạo cơ hội để các trường nghề (trước đây thuộc cấp huyện) được giữ lại, đáp ứng nhu cầu học văn hóa và cả học nghề của học sinh ngay tại địa bàn sau khi tốt nghiệp trung học cơ sở.
Ông Trương Anh Dũng, Cục trưởng Giáo dục nghề nghiệp và Giáo dục thường xuyên (Bộ Giáo dục và Đào tạo) cho rằng, “trung học nghề” sẽ là lựa chọn chính sau lớp 9, còn “trung cấp” chỉ dành cho người đã tốt nghiệp trung học phổ thông.
Chuyên gia kinh tế Nguyễn Trọng Thắng nhìn nhận, khi Luật Giáo dục nghề nghiệp (sửa đổi) chính thức được thông qua, các cơ quan chức năng cần ban hành sớm những văn bản dưới luật, để có thể hướng dẫn chi tiết, cụ thể và sát thực tế hơn, phục vụ khâu triển khai trong thực tế. “Nên tìm hiểu những mô hình của nước ngoài để có những chính sách cụ thể. Tại Trung Quốc, Singapore… việc phân luồng học sinh được triển khai từ sớm và nghiêm túc, cùng đó giáo dục nghề nghiệp được thực hiện một cách quy mô, hiệu quả, từ đó tạo nên nguồn cung dồi dào về vận hành, bảo trì và sản xuất công nghệ cho thị trường lao động. Nhiều sinh viên trường nghề của họ có trình độ rất cao”, ông Thắng chia sẻ.
Bộ Giáo dục và Đào tạo đang xây dựng chính sách ưu đãi nhằm thu hút doanh nghiệp tham gia đào tạo nghề. Với các chính sách như hỗ trợ chi phí đào tạo, miễn giảm thuế, chia sẻ một phần kinh phí dựa trên số lượng sinh viên mà doanh nghiệp tiếp nhận, hy vọng sẽ tạo động lực để doanh nghiệp, nhất là những doanh nghiệp lớn, sở hữu dây chuyền công nghệ, hệ thống máy móc hiện đại, chủ động hơn trong việc tham gia đào tạo nhân lực chất lượng cao cho xã hội.
Các cơ quan chức năng phải làm tốt hơn công tác hướng nghiệp ngay từ cấp học phổ thông. Những năm qua, rất nhiều em học xong bốn năm đại học, rồi muốn đi làm vẫn phải theo học một khóa ngắn hạn về nghề. Việc mở “luồng” vào trường nghề giúp tránh sự lãng phí kép này".
PGS, TS Giang Thanh Long,
giảng viên cao cấp, Đại học Kinh tế Quốc dân