Dân biết là chiến sĩ Lào nên đã đùm bọc
Con đường nhỏ quanh co bên cánh đồng lúa xanh thẳm đưa chúng tôi về thăm thôn Chu Hưng vào một chiều thu tháng Tám năm 2025, gió trên đồi chò thổi vi vút làm cho những tán cọ xòe rộng, lao xao dưới nắng vàng. Những cây chò thẳng tắp đứng hiên ngang bên đồi tự bao giờ qua bao mùa mưa nắng như thước đo thời gian thuở xưa, như đang cất lên lời kể những câu chuyện ở Chiến khu xưa.
Gặp và trò chuyện với cụ Nguyễn Ngọc Chức tại nhà riêng khu 7, xã Hạ Hòa (Phú Thọ), chúng tôi được cụ kể cho nghe những câu chuyện mà cụ từng là nhân chứng và lưu giữ tại Chiến khu X hàng chục năm nay.
Bước vào tuổi 99, cái tuổi mà người ta vẫn nói là “xưa nay hiếm” với phong thái ung dung đạo mạo, khuôn mặt hiền từ, giọng nói trầm ấm, trí nhớ thông tỏ, cụ Nguyễn Ngọc Chức kể từng chi tiết, từng ngày tháng, từng sự kiện gắn với quá trình hoạt động, công tác của cụ. Cụ sinh ngày 20/10/1927 tại Hạ Hòa, cụ nguyên là cán bộ phòng Thủy lợi huyện Hạ Hòa, nguyên là cán bộ Hợp tác xã tín dụng xã Hạ Hòa. Tháng 7/1949 chàng thanh niên Nguyễn Ngọc Chức nhập ngũ. Năm 1950 tham gia quân tình nguyện sang Lào chiến đấu chống thực dân Pháp. Vinh dự và trách nhiệm, cụ được Quân khu X phân công bảo vệ đồng chí Cay-sỏn Phôm-vi-hản về Sầm Nưa (Lào). Thời gian cụ Nguyễn Ngọc Chức chiến đấu tại Lào từ năm 1951 đến 1954 với bao khó khăn, gian khổ, sau đó về nước tập kết, thành lập Sư đoàn 335 tại Mộc Châu (Sơn La), cụ được phục viên năm 1958.
Theo lời kể của cụ Nguyễn Ngọc Chức và lần theo dòng tư liệu lịch sử còn lưu giữ lại ở vùng đất Chiến khu X, vùng trung du Hạ Hòa (Phú Thọ), nơi xưa kia là thủ phủ của Chiến khu X trong kháng chiến chống thực dân Pháp. Ở đó, tọa lạc ngôi đền Chu Hưng cổ kính - nơi thờ ngài Côn Nhạc Đại Vương, vị tướng xung trận thời Hùng Vương, có công lao đánh đuổi giặc ngoại xâm, giữ yên bờ cõi. Bên phía tả ngôi đền Chu Hưng có nhà lưu niệm được xây dựng cách đây hơn 10 năm, là nơi trưng bày, lưu giữ những tư liệu, hình ảnh về đồng chí Cay-xỏn Phôm-vi-hản và đội vũ trang Lát-Xạ-Vông, tiền thân của Quân đội Nhân dân Lào, về những sự kiện diễn ra tại Chiến khu X trong kháng chiến chống Pháp.
Vào năm 1949, khi cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp diễn ra ác liệt, Đảng Cộng sản Đông Dương đã rút vào hoạt động bí mật. Khi ấy, quân và dân hai nước Việt Lào đã đoàn kết cùng nhau vượt mọi gian khổ để tiêu diệt kẻ thù. Lấy địa bàn hoạt động chính là khu vực Tây Bắc và Việt Bắc, dựa vào lợi thế rừng núi để hoạt động. Về phía nước bạn Lào, khi ấy, đồng chí Cay-xỏn Phôm-vi-hản giữ vai trò là Trưởng ban xung phong Lào - Bắc cùng 14 chiến sĩ từ mật khu kháng chiến ở Phiêng La, xã Chiềng On thuộc Yên Châu, Sơn La, nơi có đồng bào người H’Mông sinh sống. Được sự đùm bọc và che chở của đồng bào các dân tộc thiểu số ở Sơn La, Ban xung phong Lào - Bắc đã vượt rừng, vượt sông Đà để tiến về vùng sông Thao khu vực Phú Thọ ngày nay tạo dựng phong trào và tổ chức. Từ sông Thao, qua đò sông Hồng vào địa phận xã Ấm Thượng cũ (nay là xã Hạ Hòa), Ban xung phong Lào - Bắc do đồng chí Cay-xỏn Phôm-vi-hản cùng 14 chiến sĩ đã nhanh chóng tiếp cận với Chiến khu X và đến được địa điểm đền Chu Hưng.
Tại ngôi đền Chu Hưng, đồng chí Cay-xỏn Phôm-vi-hản cùng 14 chiến sĩ của Lào đã lấy sân đền làm địa điểm huấn luyện, chuẩn bị mọi điều kiện cho việc thành lập Đội vũ trang Lát-Xạ-Vông, tiền thân của Quân đội Nhân dân Cách mạng Lào sau này. Dưới tán cây sui cổ thụ, xanh thẳm, bên mái đình cổ kính, ngày ngày, các chiến sĩ của Lào đã tích cực ngày đêm tập luyện với mong muốn sẽ sớm thành lập được đội vũ trang đầu tiên của đất nước mình.
Cụ Nguyễn Ngọc Chức kể rằng: “Tôi nhớ rõ các sự kiện của những ngày tháng đội vũ trang Lào về Chu Hưng tập luyện. Khi ấy, người dân địa phương biết đây là các chiến sĩ của nước bạn Lào nên đã đùm bọc, bảo vệ họ. Điều kiện cuộc sống lúc đó rất khó khăn, thiếu thốn, dân Chu Hưng đã giúp họ bằng khoai sắn, rau măng rừng. Tôi được giao giúp đỡ, bảo vệ họ khi họ đến đây và khi họ trở về Lào. Sau này, những kỷ niệm và tình nghĩa giữa hai nước Việt - Lào luôn được khắc ghi, nơi đây là một dấu mốc quan trọng trong tình nghĩa sâu nặng ấy”.
Dấu ấn keo sơn
Để dấu ấn lịch sử còn mãi với năm tháng và thế hệ trẻ khắc sâu thêm niềm tự hào về tình nghĩa giữa hai dân tộc, vào ngày 6/9/2019, Bộ Chỉ huy Quân sự tỉnh Phú Thọ đã phối hợp huyện Hạ Hòa (cũ) khởi công xây dựng di tích Nhà bia lịch sử - địa điểm huấn luyện đội vũ trang đầu tiên của nước Cộng hòa dân chủ Nhân dân Lào. Công trình được khánh thành, bàn giao vào ngày 19/3/2020 tại đền Chu Hưng, xã Hạ Hòa, tỉnh Phú Thọ.
Trong chính giữa có tấm bia lớn ghi lại sự kiện ngày 16/4/1949. Tấm bia được chia làm hai nửa ghi sự kiện lịch sử, nửa bên trái ghi bằng chữ Tiếng Việt, nửa bên phải ghi bằng chữ Lào: “Ngày 16 tháng 4 năm 1949, Đội vũ trang đầu tiên của Quân đội Nhân dân Lào có tên gọi “Đội Lát-Xạ-Vông” đã đến địa điểm này để huấn luyện, học tập quân sự - chính trị và quán triệt các tình hình của cách mạng Lào”. Trên đỉnh của tấm bia là hai quốc kỳ của hai nước đặt đan xen thể hiện tình hữu nghị hai nước Việt - Lào bền chặt. Đền Chu Hưng, Nhà bia lưu niệm Việt - Lào với những giá trị lịch sử to lớn và ý nghĩa đã trở thành điểm đến trong hành trình về nguồn của nhân dân và thế hệ trẻ. Trong những chuyến thăm Việt Nam của các đồng chí cán bộ cao cấp Lào, nơi đây là điểm dừng chân trong hành trình trở về nguồn của các thế hệ cán bộ và thế hệ trẻ của nước Lào. Di tích Nhà bia Việt - Lào đã trở thành “địa chỉ đỏ” giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ.
Trải qua thời gian, cuộc sống ở Chiến khu xưa đã thay đổi từng ngày. Con đường đất nhỏ năm xưa nay đã trải nhựa thênh thang rộng mở, trường học, nhà cửa được xây dựng khang trang. Mái đền cổ kính dưới bóng đa cổ thụ trầm mặc phủ bóng thời gian, Nhà bia Việt - Lào ngời lên hào khí cách mạng và nghĩa tình sắt son. Trên đồi cao, những tán cọ xòe vẫn rì rào gió thổi, dòng suối dưới chân đồi vẫn róc rách ngày đêm, hoa sở vẫn nở trắng rừng, hoa sảng, hoa chuối ven rừng vẫn nhuộm đỏ cả khung trời trung du. Những cây chò thẳng tắp, cao sừng sững như những pháo đài hiên ngang tỏa bóng xuống Nhà bia lịch sử. Những sự kiện, những câu chuyện về một thời gian khó, gắn bó keo sơn giữa hai nước Việt - Lào nơi đây vẫn được cụ Nguyễn Ngọc Chức cùng người dân lưu giữ và kể lại cho bao thế hệ. Để hôm nay và mai sau, mỗi người luôn tự hào về quê hương, đất nước, luôn trân quý những giá trị mà cha ông đã tạo dựng trong quá khứ để những ân tình kháng chiến của một thời sống mãi với thời gian.
Trong những ngày ở tại Chu Hưng, cán bộ và nhân dân nơi đây đã tuyệt đối giữ bí mật, che chở, đùm bọc, tạo mọi điều kiện cho các đồng chí của Lào tập luyện. Vào ngày đầu huấn luyện, về phía quân đội Việt Nam có đồng chí Lê Trọng Tấn, khi ấy là Trung đoàn trưởng Trung đoàn Sông Lô đến thăm và động viên anh em chiến sĩ nước bạn Lào. Kể từ đó, tình cảm gắn bó keo sơn giữa hai đất nước, hai dân tộc trở nên thắm thiết, nghĩa tình.