Với địa bàn rộng, dân cư đông và vị trí địa lý đặc biệt là nằm trọn trong không gian ven biển phía đông bắc bán đảo Sơn Trà, phường Sơn Trà được kỳ vọng sẽ trở thành cực phát triển quan trọng của Đà Nẵng trong giai đoạn tới.
Tuy nhiên, điều kiện mới cũng đặt ra yêu cầu rõ ràng là phát triển phải dựa trên nền tảng văn hóa bản địa, tôn trọng bản sắc ven biển vốn đã được định hình qua nhiều thế hệ. Văn hóa không chỉ là phần hồn mà cần trở thành trụ cột để đô thị ven biển này phát triển đúng hướng, bền vững và có chiều sâu.
Vùng đất mang đậm văn hóa biển
Cư dân ven biển Sơn Trà từ lâu gắn bó với nghề biển. Từ Mân Thái, Thọ Quang cho đến Nại Hiên Đông, mỗi địa phương đều có dấu ấn văn hóa riêng gắn liền với đời sống vạn chài, tín ngưỡng dân gian và truyền thống lao động bền bỉ trên sóng nước.
Các lễ hội cầu ngư được tổ chức hằng năm tại đình Mân Thái, lăng Ông Nam Thọ với các nghi thức như rước thần, tế lễ, hát bả trạo… thể hiện đậm nét niềm tin, bản sắc của cư dân vùng biển Trung Bộ. Những làng nghề như làm nước mắm, đan lưới, vá thuyền hay ngư cụ truyền thống không chỉ tạo sinh kế mà còn hình thành nên tập quán, ký ức chung của cộng đồng.
Không gian sống của người dân nơi đây cũng phản ánh rõ nét đặc trưng văn hóa địa phương. Các khu dân cư từ nhiều năm trước đây được hình thành dọc biển, bám theo từng xóm chài, từng bãi cát, từng khúc lạch, cửa sông. Tên gọi các khu vực như Xóm Bãi Bụt, Xóm Đá Đen, Xóm Gành... là minh chứng cho sự gắn bó sâu sắc giữa con người và biển.
Ở phía tây, Nại Hiên Đông dù là khu vực tái định cư mới nhưng vẫn là nơi quy tụ đông đảo cư dân gốc từ các làng biển cũ ven sông Hàn. Nếp sống cộng đồng, tinh thần tương trợ, gắn bó làng xóm vẫn được duy trì trong các sinh hoạt đời thường, từ đình làng, chợ cá cho đến các đội dân vũ, câu lạc bộ dưỡng sinh…
Việc sáp nhập ba phường cũ thành phường Sơn Trà mới vì vậy không chỉ là một thay đổi hành chính mà còn là sự kết nối các không gian văn hóa-lịch sử khác biệt, cần được nhìn nhận cẩn trọng để không làm đứt gãy mạch cộng đồng.
Quy hoạch phát triển cần gắn với bản sắc
Ông Nguyễn Huy Bình, Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân phường Sơn Trà cho biết, sau sáp nhập, phường Sơn Trà có diện tích hơn 12 km², dân số hơn 63.000 người. Đây là một trong những đơn vị hành chính đông dân nhất của Đà Nẵng. Là khu vực cửa ngõ ra biển, có hệ thống cảng cá Thọ Quang, bãi tắm Mân Thái, các chợ hải sản truyền thống và tuyến du lịch đường biển trọng điểm, Sơn Trà có dư địa lớn để phát triển du lịch, dịch vụ, logistics.
Tuy nhiên, ông Bình cũng cho rằng, cùng với tiềm năng, Sơn Trà có những áp lực không nhỏ, nhất là đất ven biển ngày càng khan hiếm; tốc độ xây dựng nhanh; nhu cầu dịch vụ gia tăng; văn hóa truyền thống đối mặt nguy cơ bị lấn át bởi đô thị hóa. Nhiều thiết chế văn hóa, như đình làng, lăng thờ, chợ cá... chưa được bảo tồn bài bản, trong khi không gian sinh hoạt cộng đồng ngày càng bị thu hẹp. Các hình thức diễn xướng dân gian như hát bả trạo đang mất dần nghệ nhân; các nghề truyền thống thiếu người kế tục; giới trẻ ít gắn bó với văn hóa gốc; nghề biển đang có một bộ phận lớp trẻ quay lưng để đi làm nghề khác…
Cùng chung nhận định, ông Dương Văn Thu, một người dân sống ở Tổ dân phố 85N, phường Sơn Trà nhiều năm cho biết thêm, trước tác động và ảnh hưởng của kinh tế thị trường, lớp trẻ ngày nay không còn tha thiết ở lại với quê hương để bám biển. Điều này đồng nghĩa với việc không ít con em các làng biển tại Sơn Trà đã bỏ nghề đánh bắt trên biển, đi xa để làm các ngành nghề khác. Đây chính là một trong các nguyên nhân cốt lõi khiến văn hóa biển tại Sơn Trà đang dần mai một, lai tạp.
Trước thực trạng đó, Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân phường Sơn Trà Nguyễn Huy Bình cho rằng, hiện là lúc cấp ủy, chính quyền địa phương phải tư duy lại về phát triển. Phát triển không chỉ là mở đường, xây nhà, đô thị hóa nhanh hay chỉnh trang bãi biển mà phải là phát triển có văn hóa, phát triển tôn trọng ký ức cộng đồng. Quy hoạch tổng thể đô thị mới cần đặt các thiết chế văn hóa vào đúng vị trí chứ không phải “trám chỗ trống”; các thiết chế văn hóa phải là cấu phần chính trong đời sống dân cư địa phương. Các nhà văn hóa khu dân cư, thư viện công cộng, sân chơi truyền thống, không gian lễ hội cần được quy hoạch phân bố đều, nâng cấp và hoạt động thực chất. Đồng thời, cần có chính sách sử dụng đất hợp lý cho việc bảo tồn di sản, giữ lại các cụm chợ cá truyền thống, các xóm biển cũ như một phần cấu trúc văn hóa đô thị.
Phường Sơn Trà cần lập danh mục kiểm kê di sản vật thể và phi vật thể, phối hợp ngành văn hóa và cộng đồng xây dựng hồ sơ di sản, tổ chức truyền dạy và quảng bá rộng rãi các giá trị văn hóa đặc thù.
Với đặc trưng biển-đảo, Sơn Trà có nhiều lợi thế để xây dựng sản phẩm du lịch văn hóa đặc trưng từ lễ hội cầu ngư, lễ rước cá Ông đến làng nghề nước mắm, các khu chợ hải sản trải nghiệm, phố ẩm thực biển, tour làng chài… Cùng với đó, Sơn Trà cần đầu tư cho các thiết kế sản phẩm du lịch văn hóa cộng đồng, gắn kết với không gian đô thị hiện đại, hướng tới hình thành các không gian văn hóa-sinh thái ven biển để vừa là điểm nhấn cảnh quan, vừa là nơi sinh hoạt truyền thống như tuyến “Phố nghề biển Mân Thái”, “Không gian ký ức vạn chài Thọ Quang”, “Điểm trình diễn bả trạo tại sân đình”…
Chính quyền phường Sơn Trà cần phối hợp thành phố và các ngành xây dựng chương trình phục hồi, phát triển nghề truyền thống; tổ chức lớp truyền dạy cho thế hệ trẻ; khuyến khích khởi nghiệp từ giá trị địa phương; đưa các giá trị văn hóa gắn kết với đời sống hiện tại của cộng đồng.
Các hoạt động lễ hội truyền thống nên được tổ chức khoa học, hấp dẫn, kết nối với du lịch và truyền thông. Nếu được thì mỗi năm địa phương có thể xây dựng một mùa “Tuần văn hóa biển Sơn Trà” với chuỗi hoạt động tái hiện nghề cá, tổ chức trò chơi dân gian, thi nấu món biển, biểu diễn nghệ thuật dân gian gắn với cư dân gốc…