Bốn tổ chức quốc tế lớn, gồm: Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hợp quốc - UNESCO, Quỹ Nhi đồng Liên Hợp quốc - UNICEF, Tổ chức Y tế Thế giới - WHO và Ngân hàng Thế giới - WB, đã phối hợp công bố sáng kiến FRESH (Focusing Resources on Effective School Health) - Tiêu chuẩn Toàn cầu về Trường học Nâng cao Sức khỏe như một bộ khung hành động toàn cầu dành cho y tế học đường vào năm 2000. Nội dung xoay quanh bốn trụ cột chính: Xây dựng chính sách y tế học đường rõ ràng và có tính ràng buộc; Bảo đảm nước sạch và vệ sinh trong trường; Giáo dục kỹ năng sống liên quan sức khỏe cho học sinh; Cung cấp dịch vụ y tế và dinh dưỡng ngay tại trường học.
Nói cách khác, FRESH không chỉ là một chương trình hành động, mà là “xương sống” định hướng cho các quốc gia có thể ứng dụng.
Điểm đặc biệt của FRESH là không tách biệt y tế và giáo dục, mà nhấn mạnh sự phối hợp liên ngành, cùng sự tham gia của cộng đồng. Theo đó, một ngôi trường “khỏe mạnh” không chỉ có nhân viên y tế hay góc sơ cứu, mà phải bảo đảm đồng bộ từ chính sách, nước sạch và vệ sinh, đến giáo dục kỹ năng sống và cung cấp dịch vụ y tế, dinh dưỡng ngay trong trường học.
Các quốc gia hiện đang ứng dụng FRESH như Kenya, Zambia, Nigeria, Mauritius, Barbados, Sri Lanka…, có điểm chung là đều xây dựng khung chính sách liên ngành (thường là giữa Bộ Giáo dục và Bộ y tế) và được cụ thể hóa thông qua các hoạt động thực tiễn.
Tại Philippines, ba chương trình thực hành được triển khai diện rộng, trên khắp cả nước, với mức chi phí thấp chỉ 0,5 USD/năm/học sinh (do Nhà nước cùng cộng đồng đóng góp), gồm: Rửa tay tập thể, đánh răng tập thể, tẩy giun định kỳ hai lần/năm. Những việc làm ấy tưởng chừng đơn giản nhưng khi áp dụng được trên quy mô lớn và liên tục, vừa có thể giảm thiểu các bệnh như sâu răng, nhiễm giun, vùa có thể nâng cao ý thức vệ sinh cá nhân của mỗi em.
Hay tại Sri Lanka, có ban điều phối liên ngành cấp quốc gia đối với y tế học đường (thành phần ban bao gồm cả Bộ Y tế và Bộ Giáo dục tham gia điều hành), hoạt động trên ba nền tảng: Khám sức khỏe định kỳ, hồ sơ sức khỏe điện tử cho học sinh; Giáo dục dinh dưỡng, tập huấn sơ cứu, phòng chống bạo lực học đường; Giám sát chất lượng bữa ăn học đường. Đặc biệt hơn, tại nước này, mỗi trường đều phải thành lập Câu lạc bộ Y tế học đường, do chính học sinh tham gia, từ đây các em có thể chủ động góp ý mọi chính sách liên quan đến sức khỏe bản thân.
Nếu như FRESH xây dựng một nền móng dễ ứng dụng, thì Nhật Bản lại nổi bật ở cách chuyên biệt nhân viên y tế học đường. Từ sau Chiến tranh Thế giới thứ II, Đất nước mặt trời mọc đã xây dựng hệ thống Yogo Teachers - Giáo viên y tế học đường - một nghề nghiệp được pháp luật công nhận, song song với giáo viên dạy học. Lực lượng này có ba vai trò chính: Chăm sóc thể chất - theo dõi sức khỏe, sơ cứu, quản lý bệnh mạn tính của học sinh; Chăm sóc tinh thần - phát hiện sớm căng thẳng, trầm cảm, bắt nạt, bạo lực học đường; Giáo dục sức khỏe - giảng dạy về vệ sinh, phòng bệnh, sức khỏe sinh sản vị thành niên. Bên cạnh đó, mỗi học sinh Nhật Bản đều có sổ sức khỏe học đường, được theo dõi từ mẫu giáo cho đến khi tốt nghiệp phổ thông. Tài liệu này ghi lại lịch sử tiêm chủng, kết quả kiểm tra sức khỏe định kỳ, thậm chí bao gồm cả đánh giá tâm lý xã hội.
Ở châu Âu, Hà Lan cũng có một mô hình được đánh giá cao mang tên Healthy Primary School of the Future (HPSF) - Trường học Khỏe mạnh cho Tương lai, khởi động từ năm 2015.
Điểm nhấn của chương trình là đưa ra quy định, mỗi trường tiểu học cung cấp bữa trưa lành mạnh hằng ngày cho học sinh. Sau bữa ăn, học sinh không ngồi lì trong lớp mà tham gia các hoạt động vận động có tổ chức, từ trò chơi ngoài trời, nhảy múa, đến yoga. Thông qua đó, giáo dục về dinh dưỡng và lối sống lành mạnh được lồng ghép ngay trong chương trình học. Một nghiên cứu kéo dài bốn năm (2015-2019) cho thấy học sinh trong mô hình HPSF có chỉ số BMI ổn định hơn, ăn nhiều rau quả hơn, giảm tiêu thụ đồ uống có đường, đồng thời có khả năng tập trung học tập tốt hơn. Điều thú vị là mô hình này không quá phức tạp hay tốn kém. Đây là minh chứng cho thấy, y tế học đường không phải điều gì xa vời, mà có thể bắt đầu ngay từ những thay đổi nhỏ gắn với đời sống thường ngày của học sinh.
Với Việt Nam, ngay lúc này chính là cơ hội để định hình lại y tế học đường theo hướng bền vững, nhân văn và hội nhập quốc tế - nơi mỗi học sinh đều có quyền được lớn lên khỏe mạnh, an toàn và trọn vẹn.