Trong hành trình ra đi tìm đường cứu nước, Nguyễn Ái Quốc đã chú tâm học một nghề không để kiếm sống mà để cứu nước. Đó là nghề làm báo. Những tác phẩm văn học, báo chí, kiến nghị của Nguyễn Ái Quốc thời đó đã làm rúng động nhà nước và nhân dân Pháp như Yêu sách của dân tộc An Nam, ngày 18/6/1919; Bản án chế độ thực dân Pháp năm 1925. Năm 1922, Người sáng lập báo Người cùng khổ trực thuộc Hội Liên hiệp Thuộc địa, vừa là chủ bút, vừa là người viết chính.
Ngày 21/6/1925, Người sáng lập báo Thanh Niên - tờ báo cộng sản được viết bằng chữ quốc ngữ đầu tiên ở Việt Nam, có tác động quyết định đến việc tập hợp đội ngũ, phương hướng thành lập Đảng cũng như đường lối cách mạng của nước ta. Cùng với đó, Người còn sáng lập ra các tờ Quốc tế Nông dân, Công Nông, Lính Kách mệnh, Thân Ái, Việt Nam Độc lập, Cứu quốc và Tạp chí Đỏ. Ngay khi đất nước mới giành được độc lập, Bác đã chỉ thị thành lập Đài Phát thanh Quốc gia (nay là Đài Tiếng nói Việt Nam) ngày 7/9/1945; Hãng tin Quốc gia (nay là Thông tấn xã Việt Nam) ngày 15/9/1945; Báo Nhân Dân ngày 11/3/1951; Báo ảnh Việt Nam ngày 15/10/1954...
Nhà báo Hoàng Tùng, nguyên Tổng Biên tập Báo Nhân Dân từng kể lại: “Tên Báo Nhân Dân là do Bác Hồ đặt. Bác nói, tất cả là của dân và đều phải thống nhất: chính quyền nhân dân, Ủy ban nhân dân, Quân đội nhân dân, Công an nhân dân. Vì thế tờ báo của ta, của Đảng đặt tên là Nhân Dân để thể hiện là tờ báo của dân, do dân, vì dân”.
***
Sự sáng lập còn ở ý nghĩa nền báo chí cách mạng Việt Nam được Bác xác định mục tiêu, ở việc chăm lo xây dựng đội ngũ nhà báo - chiến sĩ, những người sẵn sàng xả thân vì Tổ quốc, vì sự nghiệp phò chính trừ tà. Năm 1949, Bác đã chỉ đạo thành lập và đặt tên cho cơ sở đào tạo báo chí cách mạng đầu tiên ở nước ta: “Trường dạy làm báo Huỳnh Thúc Kháng”. Trong thư gửi lớp học đầu tiên, Người khẳng định: “Nhiệm vụ của tờ báo là tuyên truyền, cổ động, huấn luyện, giáo dục, và tổ chức dân chúng, để đưa dân chúng đến mục đích chung... Mục đích là kháng chiến và kiến quốc...”.
Từ quan niệm “văn dĩ tải đạo” của người xưa, đến việc coi văn chương nghệ thuật, báo chí là một vũ khí, một lực lượng đặc biệt tinh nhuệ của cách mạng là một bước phát triển vượt bậc vĩ đại của Chủ tịch Hồ Chí Minh.
Cuộc đời làm báo của Người và những huấn thị về báo chí, những câu chuyện tiếp xúc với báo giới trong và ngoài nước... đã để lại cho các thế hệ làm báo những bài học vô giá:
Lý tưởng, sứ mệnh của báo chí, của người làm báo cách mạng là chiến đấu quên mình vì độc lập tự do của Tổ quốc, vì hạnh phúc của nhân dân, vì những quyền cơ bản của con người. Người khẳng định “Nhiệm vụ của báo chí là phục vụ nhân dân, phục vụ cách mạng”; “ Cán bộ báo chí cũng là chiến sĩ cách mạng. Cây bút, trang giấy là vũ khí sắc bén của họ”. Trong Thư gửi các họa sĩ nhân Triển lãm hội họa năm 1951, Bác khẳng định: “Cũng như các chiến sĩ khác, chiến sĩ nghệ thuật có nhiệm vụ nhất định, tức là phụng sự kháng chiến, phụng sự Tổ quốc, phụng sự nhân dân”.
Về lập trường, tư cách của người làm báo: Người làm báo là người làm cách mạng, làm báo là làm chính trị, nhà báo trước hết là một cán bộ chính trị. Mối quan hệ giữa văn nghệ và chính trị, báo chí và chính trị đã được Bác Hồ giải quyết một cách dứt khoát ngay từ trong kháng chiến chống thực dân Pháp: “Chắc có người nghĩ: Cụ Hồ đưa nghệ thuật vào chính trị. Đúng lắm. Văn hóa, nghệ thuật cũng như mọi hoạt động khác, không thể đứng ngoài, mà phải ở trong kinh tế và chính trị”. Tại Đại hội Hội Nhà báo Việt Nam lần thứ 2, Người nhấn mạnh: “Báo chí của ta thì cần phải phục vụ nhân dân lao động, phục vụ chủ nghĩa xã hội, phục vụ cho đấu tranh thực hiện thống nhất nước nhà, cho hòa bình thế giới. Chính vì thế cho nên, tất cả những người làm báo... phải có lập trường chính trị vững chắc. Chính trị phải làm chủ. Đường lối chính trị đúng thì những việc khác mới đúng được”.
Về cách viết: Phải hay, phải dễ hiểu, phải lan tỏa trong đông đảo quần chúng nhân dân vì nhân dân là lực lượng của cách mạng. Trong thư gửi lớp báo chí Huỳnh Thúc Kháng ngày 9/6/1949, Người nhắc nhở: “Một tờ báo không được đại đa số dân chúng ham chuộng, thì không xứng đáng là một tờ báo”. Nói chuyện tại Đại hội văn nghệ toàn quốc lần thứ III năm 1962, Bác đặt ra yêu cầu đối với tất cả những người cầm bút “Quần chúng mong muốn những tác phẩm có nội dung chân thật và phong phú, có hình thức trong sáng và vui tươi”.
***
Trong các bài nói chuyện, trong những lần gặp gỡ trực tiếp với các nhà báo, Bác Hồ đều để lại những bài học nghề nghiệp sâu sắc; rèn giũa đạo đức, tác phong và sự thận trọng của người làm báo, nghề báo. Trong bài giảng “Cách viết” tại Lớp Chỉnh Đảng Trung ương ngày 17/8/1953, Bác chỉ ra 5 cách tìm tài liệu, 5 khâu trong lao động nhà báo: “1. Nghe: lắng tai nghe các cán bộ, nghe các chiến sĩ, nghe đồng bào để lấy tài liệu mà viết. 2. Hỏi: hỏi những người đi xa về, hỏi nhân dân, hỏi bộ đội những việc, những tình hình ở các nơi. 3. Thấy: mình phải đi đến, xem xét mà thấy. 4. Xem: xem báo chí, xem sách vở. Xem báo chí trong nước, xem báo chí nước ngoài. 5. Ghi: những cái gì đã nghe, đã thấy, đã hỏi được, đã đọc được thì chép lấy để dùng mà viết”.
Tại Đại hội Hội Nhà báo Việt Nam lần thứ 3, Bác đã tổng kết kinh nghiệm thành lý luận kinh điển: “Mỗi khi viết một bài báo, thì tự đặt câu hỏi: Viết cho ai xem? Viết để làm gì? Viết thế nào cho phổ thông dễ hiểu, ngắn gọn dễ đọc? Khi viết xong, thì nhờ anh em xem và sửa giùm. Chớ tự ái, tự cho bài của mình là “tuyệt” rồi. Tự ái tức là tự phụ, mà tự phụ là kẻ địch dữ tợn nó ngăn chặn con đường tiến bộ của chúng ta”.
Nhà báo Phan Quang, người được tháp tùng Bác Hồ trong nhiều chuyến đi công tác, được Bác trực tiếp góp ý, trao đổi chuyện nghề, trong cuốn sách “Bác Hồ, người có nhiều duyên nợ với báo chí” (NXB Đại học Quốc gia, 2019) khẳng định Bác Hồ “là nhà báo lớn nhất của Việt Nam trong mọi thời đại, một cây bút ngang tầm những tên tuổi nổi bật nhất về văn hóa và báo chí trên thế giới”. Ông nói, suốt đời chỉ đi trong 11 chữ của Bác “Viết cho ai? Viết để làm gì? Viết như thế nào?” mà chưa đi hết...
Học Bác làm báo, còn học cả đạo đức nghề nghiệp, ở văn hóa ứng xử, ở thái độ đối với quần chúng. Không chỉ tạo điều kiện cho các nhà báo làm việc, Bác còn trực tiếp giúp biên tập. Trong tin tường thuật Lễ khai mạc Đại hội Anh hùng, Chiến sĩ thi đua toàn quốc năm 1959 của phóng viên Nguyễn Mạnh Hào (Việt Nam Thông tấn xã) trình lên Bác duyệt, có câu: “Các anh hùng, chiến sĩ thi đua trai gái, già trẻ”... Bác cầm bút đỏ, làm dấu ngoặc hoán vị “trai gái” thành “gái trai” và nói: Để “trai gái”, trai trước gái sau là không tôn trọng phụ nữ; hơn nữa để “trai gái” người ta dễ nghĩ đến chuyện trai gái, không hay.
Tết năm 1958, nhà báo Lê Việt Thảo của Việt Nam Thông tấn xã viết một bài dài và lấy làm đắc ý mình là người viết đầy đủ nhất, văn chương nhất về chuyến Bác Hồ thăm xã Việt Hưng, ngoại thành Hà Nội. Đọc xong, Bác gọi lên, đưa cho bản thảo Bác đã gạch bỏ và sửa chi chít. Bác nói: Bác gạch nhiều chắc tác giả không thích. Nhưng đi thăm đồng bào đâu chỉ có Bác, còn nhiều đồng chí lãnh đạo khác nữa. Viết nhiều về Bác, thế này thì Bác tham quá. Chú viết về Bác mà cô Nguyễn Thị Mơ, Bí thư xã Việt Hưng nói về người nông dân lao động năm nắng mười sương thì chú không viết, thế là không công bằng. Nhà báo Lê Việt Thảo nhớ mãi bài học về quan điểm quần chúng, về sự tôn trọng nhân dân.
Hồi ở Việt Bắc, đoàn làm phim của Phạm Văn Khoa đang loay hoay vì thiếu sáng khi quay một phiên họp của Chính phủ phục vụ cho phim “Việt Nam kháng chiến”, Bác gợi ý và cho phép dỡ một phần mái nhà lá cho ánh sáng lọt vào…
Đó là tình cảm ân cần, sâu sắc của người thầy, người cha, người đồng chí, đồng nghiệp.
Chủ tịch Hồ Chí Minh không chỉ là người sáng lập, người thầy của báo chí cách mạng Việt Nam. Người còn sáng tạo ra con người và hệ giá trị tinh thần Việt Nam trong thời đại mới, thời đại mà ngày nay chúng ta gọi lên với lòng tự hào và biết ơn vô hạn: Thời đại Hồ Chí Minh!
Mặt trời lặn, mặt trời mang theo nắng
Bác ra đi để ánh sáng cho đời.